Morgunblaðið - 21.03.1999, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 21. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Alþjóðleg olíufyrirtæki hafa minnkað umsvif sín í Aserbaidsjan verulega að undanförnu
Aserar
vakna upp
við vond-
an draum
Svarta gullið átti að færa Aserum mikil
auðæfí á skömmum tíma, að því er stjórn-
arherrarnir sögðu. En árangur olíuborana
hefur valdið vonbrigðum, ofan á þau bætist
verðlækkun olíu á heimsmarkaði. Olíu-
Reuters
TVÆR aserskar konur halda slæðum fyrir vit sín til þess að verjast menguninni í höfuðborginni Bakú. Á
veggnum að baki þeim eru kosningaspjöld með myndum af forseta Aserbaídsjan, Heidar Alíjev.
risarnir hafa því minnkað umsvif sín í
Aserbaídsjan að undanförnu. Það boðar
ekki gott fyrir fátæka þjóð, sem býr við
ólýðræðislegt stjórnarfar. Heilsa forseta
landsins, Heidars Alíjevs, kann að vera
að bresta og landsmenn kvíða því
framtíðinni. Þórunn Sveinbjarnardóttir
fjallar um áhrif olíunnar og Alíjev-fjöl-
skyldunnar á aserskt samfélag.
UPPGANGURINN í efna-
hagslífi Aserbaídsjan hef-
jir verið með ólíkindum á
síðastliðnum fjórum ár-
um. Hver olíurisinn á fætur öðrum
hefur barið á dyr stjórnvalda í
þeirri von að fá leyfi til þess að leita
að og rannsaka olíulög undan
ströndum landsins í Kaspíahafi.
Stjórn Aserbaídsjans hefur ekki
verið sínk á leyfin og gert allnokkra
stórsamninga um vinnslu olíu úr
sjó. Aætlað er að fjárfestingarloforð
olíurisanna hljóði upp á samtals 40
milljarða Bandaríkjadala, sem eru
u.þ.b. 2.850 milljarðar ísl. kr. En nú
hefur komið á daginn að áætlanir
um að úr Kaspíahafssvæðinu sé
hægt að vinna 200 milljarða tunna
af hrárri olíu voru byggðar á ofmati
á framleiðslugetunni. Til að bæta
gráu ofan á svart hefur heimsmark-
aðsverð verið í sögulegu lágmarki
undanfarið, eða um tíu dollarar
tunnan. Þó hækkaði olíuverð í síð-
ustu viku í kjölfar ákvörðunar
helstu olíuríkja heims um að draga
úr olíuframleiðslu.
Gífurleg íjárfesting liggur
í oliuiðnaðinum
I fátæku landi eins og
Aserbaídsjan þurfa stórfyriræki í
raun að byggja starfsemi sína upp
frá grunni, sem þýðir að eyða þarf
gífurlegum upphæðum í innra starf,
sem og að gera fyrirtækin starfhæf.
í liðnum mánuði pakkaði fyrir-
tækjasamsteypa, undir forystu
Pennzoil, saman og hætti starfsemi
eftir að olíuleit bar ekki tilætlaðan
árangur, og tapaði þar með 22 millj-
örðum ísl. kr. sem varið hafði verið
til uppbyggingar. Önnur alþjóðleg
samsteypa er sögð munu hætta
starfsemi síðar á þessu ári.
Einungis einn samstarfssamning-
ur um olíuvinnslu hefur í raun getið
af sér olíuframleiðslu. Það er Samn-
ingur BP-Amoco við Aserska Olíu-
félagið (AIOC), sem fjárfest hefur
að jafnvirði 800 milljarða ísl. kr. í
starfsemi sinni í Aserbaídsjan. En
þar eru einnig boðaðar aðhaldsað-
gerðir og starfsfólki verið sagt upp
störfum. Fyrrverandi stjórnandi
AIOC, Terry Adams, segir menn al-
mennt sammála um að olíuleit og -
vinnsla úr Kaspíahafi muni ekki
skila tekjum nema a.m.k. 12 dollar-
ar fáist fyrir olíufatið á heimsmark-
aði.
Fyrir nokkrum missenim var
höfuðborginni Bakú líkt við gull-
grafarabæ. Veitingastaðir, verslanir
og þjónustufyrirtæki voru opnuð í
tugatali og athafnamenn gerðu út á
olíugróðann sem vænst var á hverri
stundu. En andrúmsloftið í Bakú
hefur breyst á liðnum mánuðum.
Fjöldinn allur af útlendingum, sum-
ir segja allt að 2.500 manns, hefur
hætt störfum og yfirgefið borgina.
Flókin „leiðslupólitík"
Ekki eru allir svartsýnir á þróun
olíuframleiðslu við Kaspíahaf.
Bandaríkjastjórn hefur t.d. beitt sér
mjög fyrir lagningu olíuleiðslu frá
Kaspíahafi, vestur um Kákasus yfir
Georgíu og suðausturhluta Tyrk-
lands til hafnarborgarinnar Ceyhan
við Miðjarðarhaf. Mark Parris,
sendiherra Bandaríkjanna í Tyrk-
landi, segir ótækt að byggja ákvarð-
anir olíuframleiðslu og -leiðslur á
verðspám til eins árs: „Nú er tími
ákvörðunar í þessu máli. Við verð-
um að horfa 30 ár fram í tímann en
ekki 12 mánuði.“
Lagning olíuleiðslu frá Kaspía-
hafi er stórpólitískt mál í Kákasus
og Miðausturlöndum. Leiðin um
Suðaustur-Tyrkland þykir t.d.
ótrygg vegna hemaðar Verka-
mannaflokks Kúrda og tyrkneska
hersins á því svæði. Tyrknesk
stjómvöld segjast geta tryggt ör-
yggi olíuleiðslunnar en ekki eru allir
tilbúnir að trú því. Ríkisstjórn Ge-
orgíu vill að fyrirliggjandi olíu-
leiðsla frá Kaspíahafi til Batúmí við
Svartahaf verði endurbætt og siglt
með svarta gullið úr höfn í Georgíu
og um Sæviðarsund til erlendra
hafna.
Einnig hafa verið uppi hugmynd-
ir um að leggja leiðslu frá
Aserbaídsjan um Iran að ströndum
Persaflóa, en slíkar hugmyndir hafa
mætt mikilli andstöðu hingað til,
a.m.k. á Vesturlöndum. En
„leiðslupólitíkin" teygir anga sína
víða. Hún snýst einnig um flutning
jarðgass frá löndum Mið-Asíu, svo
Túrkmenistan, Kasakstan og Ús-
bekistan.
Var rasað um ráð fram í
Aserbaídsjan? Þessa er nú spuri,
bæði í höfuðstöðvum olíurisanna og
einnig meðal almennings. Aserar
hafa til skamms tíma látið sér lynda
þröngan kost, spillingu og ólýðræð-
islegt stjómarfar, m.a. vegna lof-
orða um olíuauðinn sem byði þeirra
í náinni framtíð. Aróður stjórnvalda
í þeim efnum hefur verið mikill og
stöðugur frá því að Alíjev komst til
valda. Vinsældir sínar á Heidar
Alíjev ekki síst að þakka framgöngu
sinni í samningum við olíurisana og
því að hafa komið á friði með samn-
ingum um vopnhlé við Armeníu í
deilunni um Nagornó-Karabakh.
Alíjev markar sérstöðu í sam-
skiptum við grannríki
Heidar Alíjev er gamall refur í
stjórnmálum, fyrrverandi yfirmað-
ur KGB í Aserbaídsjan og sat í
stjórnarráði Sovétríkjanna á átt-
unda áratuginum. Hann hefur nýtt
reynslu sína og þekkingu á innvið-
um Kremlar til hins ýtrasta 1 for-
setatíð sinni i því augnamiði að
treysta stöðu Aserbaídsjans á al-
þjóðlegum vettvangi.
Stjórnvöld í Aserbaídsjan hafa af-
ráðið að taka ekki þátt í samvinnu
Samveldis sjálfstæðra n'kja (CIS) á
sviði öryggismála og ætla þess í
stað að styrkja tengslin við Atlants-
hafsbandalagið. Að sögn Vafa
Gúlúzade, ráðgjafa forsetans um ut-
anríkismál, vinnur það beinlínis
gegn hagsmunum Aserbaídsjan að
taka þátt í öryggissamstarfi CIS en
stjómin hefur það á stefnuskrá
sinni að sækja um aðild að NATO.
Aserar hafa löngum sakað Rússa
um að draga taum Armena í deil-
unni um fjallahéraðið Nagornó-
Karabakh, sem háð var blóðug
styrjöld um á árunum 1992-1994.
Armenar hafa haft héraðið á valdi
sínu frá því að vopnahlé var samið
vorið 1994 en allar tilraunir til frið-
arsamninga hafa farið út um þúfur.
Fyrirætlan Aserbaídsjan að freista
innngöngu í NATO á að treysta
landið í sessi gagnvart risunum
tveimur í norðri og austri, Rúss-
landi og íran. Enda hafa stjórnvöld
í Tehran bruðgist ókvæða við tilboði
Asera til Tyrklands og Bandaríkj-
anna um að staðsetja herstöðvar í
landinu. Þó ólíklegt sé að það verði
geri er ljóst að stjórn Aserbaídsjan
vill treysta öryggi landsins með
samvinnu við Vesturlönd frekar en
samstarfi við grannríki sín.
Ættarveldi í uppsiglingu?
Heidar Alíjev hefur hefur átt við
vanheilsu að stríða á liðnum vikum
og þurft að leita sér lækninga í
Tyrklandi þess vegna. Fréttir af
veikindum hans hafa gefið bolla-
leggingum um hver væri hugsan-
legur arftaki hans byr undir báða
vængi í Aserbaídsjan. í umræðunni,
bæði í fjölmiðlum í ríkiseigu og inn-
an stjórnarflokksins, ber nafn II-
hams Alíjevs hæst. Hann er, eins og
nafnið bendir til, sonur Alíjevs for-
seta og hefur undanfarin ár gegnt
valdamiklu embætti varaformanns
SOCAR, ríkisolíufélags Aserbaídsj-
an. Ilham hefur hvorki persónutöfra
né kjörþokka föður síns Heidars til
að bera en hann er grein af meiði
Alíjev-ættartrésins og þykir mörg-
um stuðningsmönnum forsetans
einboðið að sonur hans taki við
embættinu að Heidar Alíjev gengn-
um. Alíjev-fjölskyldan er frá hérað-
inu Nakhítsjevan, sem liggur fyrir
vestan Ai’meníu og er aðskilið frá
öðru landsvæði Aserbaídsjans.
Dagblað stjórnarflokksins, Nýja
Aserbaídsjan, var ekkert að skafa
utan af því er kostum Ilhams
Alíjevs var lýst þar nýverið:
„[Hann] ber erfðaefni Heidars
Alíjevs föður síns, sem er eins og
við öll vitum ekki venjulegur maður
heldur faðir þjóðarinnar og leiðtogi
hennar.“ Nokkuð hefur borið á II-
ham í ríkisfjölmiðlunum að undan-
förnu og er hann gjaman sýndur
við hlið föður síns í opinberum er-
indagjörðum. Heimildamenn innan
Nýja Aseraídsjan segja flokksfor-
ystuna styðja Ilham Alíjev sem eft-
irmann fóður síns. Til umræðu er að
setja á fót embætti framkvæmda-
stjóra flokksins og skipa Ilkham í
það á landsfundi í sumar, einungis
til þess að treysta hann í sessi.
Ilkham Alíjev hefur stöðu sinnar
vegna tekið þátt í samningaviðræð-
um við alþjóðleg olíufyrirtæki um
olíuleit og tilraunir til borana á
landgrunni Aserbaídsjans. Hann er
36 ára gamall og hlaut háskóla-
menntun í Moskvu. Ekki ríkir þó
einhugur innan stjómarflokksins
um ágæti sonar forsetans og ýmsir
innan hans búa sig undir átök um
völdin falli forsetinn skyndilega frá.
Haft er eftir vestrænum stjórnarer-
indrekum í Bakú að Alíjev forseti
muni ekki sleppa takinu af stjómar-
taumunum meðan hann dragi and-
ann. Hann hlaut rúmlega 90%
greiddra atkvæða í forsetakosning-
um í október 1998. Kosningamar
fóra ekki lýðræðislega fram og ein-
kenndust af svindli, að sögn alþjóð-
legra eftirlitsmanna.
Auður safnast á fárra hendur
Ibúar Aserbaídsjan era tæplega 8
milljónir talsins og býr þorri þeirra í
fátækt. Sárast er fátækt gamal-
menna og um 600.000 manns sem
urðu að flýja átökin í Nagomó-Kara-
bakh á áranum 1992-1994. Fimm ár-
um eftir að vopnahlé var samið búa
flestir flóttamannanna í niðui'nídd-
um byggingum, sem áður hýstu
skóla eða aðra opinbera starfsemi,
eða inni á heimilum ættingja í
stærstu borgum landsins. Tæplega
hundrað þúsund manns frá
Nagomó-Karabakh hafast enn við i
flóttamannabúðum við þröngan kost.
Hinn almenni aserski borgari
hefur lítið fundið fyrir hagsældinni
sem olían er sögð færa landsmönn-
um. Fáir stjómarherrar maka krók-
inn og safna auði í krafti tengsla
sinna við Heidar Alíjev forseta og
fjölskyldu hans. Hefur því verið
haldið fram að líkt og í Rússlandi
muni efnahagslegur ábati af sam-
stai'fi við erlend fyrirtæki líklega
enda í vösum örfárra manna, en
ekki í galtómum ríkissjóði
Aserbaídsjans. Því muni svarta
gullið færa fáum Aserum mikið ríki-
dæmi en verða utan seilingar þorra
þeirra.
•Heimildir: Reuters, Financial Times, The
Economist.