Morgunblaðið - 12.08.2000, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 12. ÁGÚST 2000 n 1 MORGUNBLAÐIÐ
"■“™" J 1 1
[Ui I
Vísindavefur Háskóla Islands
Hvernig myndast
frostrósir á rúðum?
hún mun líkari hinni nútímalegu út-
gáfu, nefnilega botnskriðskenning-
unni en sú kenning sem lýst er í bók-
inni 1915. Óvíst er hvað valdið hefur
þessum sinnaskiptum en svo undar-
lega vill til að sumarið 1912 ferðaðist
Wegener ríðandi frá Akureyri um
Dyngjufjöll, Kverkfjöll og Brúarjök-
ul suður í Esjufjöll og til baka aftur -
nefnilega þvert yflr íslenska
sprungubeltið sem er talandi dæmi
um gliðnun skorpuflekanna.
Sigiirður Steinþórsson
prófessor íjarðfræði við Háskóla
íslands.
VISINDI
Að undanförnu hafa gestir Vís-
indavefjarins meðal annars
fræðst um fyrstu bíómyndina, HlV-veiru sem genaferju, fisk í stöðu-
vötnum án afrennslis, hönnun tölvuleikja, harða diska, stýrikerfi,
merkingu, uppruna og stafsetningu orða, stærðfræðitáknið pí,
Charles Darwin, sveiflur í eldvirkni, hættulega fiska, stærstu tré,
þyngstu dýr, minnstu kónguló, eðli spurninga, fjölda sannra og
ósannra fullyrðinga, skilgreiningu á lífi, lúpínu í iandgræðslu, björt-
ustu stjörnuna, hliðar tunglsins, samlagningu hraða samkvæmt af-
stæðiskenningunni, hvernig þung skip fljóta, afleiðingar af splundr-
un tungisins, heila Einsteins, eidflaugar í lofttæmi, orðasambandið
„helmingi stærra en“, heiti stjarnanna, óvissulögmál Heisenbergs,
ævilengd risaskjaldbökunnar, byggð norrænna manna á Grænlandi,
hvað er frétt, þotur og hljóðmúrinn, siðferðisgrundvöll skyldu-
áskriftar á fjölmiðlum, megineldstöðvar, lögun loftbólna, sigtimjöl,
púka Maxwells, óregluna í dagafjölda mánaðanna, Trachtenberg-
aðferðina í stærðfræðikennslu, leit að reikistjörnum utan sólkerfis-
ins, þýska örninn, frostrósir, fornar mælingar á ummáli jarðar,
stærðfræðiþrautir, samsviðskenningu, merkilegasta ár íslands-
sögunnar, Karl Marx, Friedrich Engels og muninn á sósíalisma og
kommúnisma.
Hvernig myndast frostrósir á rúð-
um? Myndast þær annars staðar?
SVAR: Öll könnumst við líklega
við frostrósir sem myndast oft inni á
rúðum þegar frost er úti. Myndun
þessara frostrósa er náskyld mynd-
un snjókorna og vöxtur þeirra lýtur
svipuðum eðlisfræðilögmálum.
Frostrósir myndast þegar hlýtt
loft sem inniheldur raka kemur í
snertingu við yfirborð sem er undir
frostmarki eins og til dæmis glugga-
rúðu. Lögun frostrósanna ræðst svo
af mörgum hlutum, hversu hreint
glerið er og hversu kalt það er,
hversu hlýtt loftið er og hversu mik-
ill rakinn er. Sumar rúður mynda
alltaf sama frostrósamynstrið en
aðrar ekki.
Til að vatnssameindirnar byrji að
raða sér upp í kristal á glerinu þurfa
þær að mætast nokkrar á sama stað
og sama tíma. Sé glerið mjög slétt
eru litlar líkur á að slíkt gerist og
sameindirnar endurkastast flestar í
burtu. Ef skorur eðarispur eða jafn-
vel óhreinindi eru á glerinu geta að-
vífandi vatnssameindir skorðast og
þannig aukast verulega líkur á sam-
runa. Því eru mestar líkur á að frost-
rósir vaxi út frá örðum, rispum og
óhreinindum. Ef mikið er af slíkum
vaxtar- eða samrunastöðvum eða ef
mikill raki þéttist á skömmum tíma
(til dæmis vegna skyndilegrar hita-
stigsbreytingar) verða frostrósirnar
sem myndast litlar. Ef slíkum að-
stæðum er hins vegar ekki til að
dreifa vaxa frostrósirnar út frá fáum
stöðum og geta orðið mjög stórar áð-
ur en þær fara að rekast hver á aðra.
Lögun frostrósanna getur verið
mjög mismunandi en þegar nánar er
að gáð sést að ákveðnum reglum er
fylgt. Þannig er sexföld samhverfa
mjög ráðandi og auðvelt að greina
hana með berum augum. Þegar
vatnssameindir raða sér í kristall
þarf minnsta orku til að mynda
sexstrending (við óvenjulegar að-
stæður svo sem mjög lágt hitastig
og/eða mjög lágan þrýsting geta
reyndar önnur form komið til sög-
unnar). Fyrsta myndun frostrósa
yrði þá venjulega agnarsmár
sexhyrningur. Þar sem hornin á slík-
um sexhyrningi standa aðeins út
mynda þau einnig óreglu á yfirborði
íssins og verka því eins og nýjar
vaxtarstöðvar. 011 hornin sex eru
eins og því vaxa sex samskonar arm-
ar út úr sexstrendingnum. Smá-
vægilegar breytingar á hitastigi,
raka eða hreyfingu loftsins geta
truflað vöxtinn á örmunum og stuðl-
að að myndun nýrra vaxtarstöðva.
Þá byrja ískristallar að vaxa út frá
þeim og síðan koll af kolli. Lögun
frostrósa minnir því oft einna helst á
sex jólatré sem vaxa út frá einum
sameiginlegum punkti.
Öll efni vilja vera í sem orku-
lægstu ástandi og þannig er líka með
ísinn. Iskristallinn reynir að lág-
marka yfirborðsorku sína með því að
hafa yfirborðið sem einsleitast.
Vatnssameind sem festist við yfir-
borðið á sléttum ískristalli brýtur
upp þessa einsleitni og afleiðingin
verður hækkuð yfirborðsorka. Þetta
á við um sameind sem kemur að
þeirri hlið frostrósakerfisins sem
snýr inn í herbergið; mun hagstæð-
ara er að hún festist við rönd kerfis-
ins en slétta lóðrétta flötinn. Vöxtur
frostrósanna verður því mestur í tví-
víðri sléttu eða plani og þykktin
verður vanalega lítil miðað við flat-
armálið.
I þessu svari felst að sams konar
ísmyndanir geta orðið annars staðaj'
þar sem hlýtt loft mætir fleti sem er
undir frostmarki. Hins vegar er
kannski spurning hvort við myndum
kalla fyrirbærið frostrósir þar sem
við myndum ekki sjá í gegnum þær!
Halldór Svavarsson
sérfræðingvr við Eðlisfræðistofu
Raunvísindastofnunar.
Hvað er átt við með landreks-
kenníngunní og hver eru rökin
fyrir henni?
SVAR: Með „landrekskenning-
unni“ er venjulega átt við þá kenn-
ingu sem þýski jarðeðlisfræðingur-
inn Alfred Wegener (1870-1930)
setti fram í bókinni Myndun megin-
landa og úthafa árið 1915. Annað af-
brigði kenningarinnar kom fram
1964 og nefnist „botnskriðskenning"
og loks þriðja afbrigðið 1968, „fleka-
kenning". Meginmunurinn á upp-
haflegu kenningunni og hinum síðari
er sá, að í bók sinni (1915 og síðar)
gerði Wegener ráð fyrir því að meg-
inlöndin fljóti í hafsbotnsskorpunni,
sem sé stöðug, en meginlöndin
hreyfist (reki) um hana. Samkvæmt
síðari kenningunum berast megin-
löndin með hafsbotninum sem er á
hreyfingu.
Meginmál bókar Wegeners frá
1915 eni rök fyrir því að landaskipan
hafi breyst með tímanumen auk þess
reynir Wegener að finna skýringu á
því hvers vegna löndin séu á hreyf-
ingu um hnöttinn.
I fyrsta lagi bendir Wegener á
það, sem margir höfðu gert á undan
honum, hve vel Suður-Ameríka og
Afríka falla saman, líkt og kubbar í
púsluspili. Og sömuleiðis mátti fella
önnur meginlönd saman í eitt stórt
sem Wegener kallaði Pangæu -
Alland eða Samland.
I annan stað sýndi Wegener fram
á það að ýmsar jarðmyndanir frá
www.opinnhaskoli2000.hi.is
mismunandi tímum falla saman, eða
halda áfram, sitt hvoru megin við
höfin, til dæmis fornar ísaldarmenj-
ar í Suður-Afríku og á Suðurskauts-
landinu, eða sama 450 milljón ára
jarðmyndun í Noregi, Skotlandi,
Nýfundnalandi og austurströnd
Bandaríkjanna.
I þriðja lagi mátti skýra út-
breiðslu ýmissa dýrategunda, sem
nú eru aðskildar af breiðum höfum,
með því að löndin hefðu fyirum legið
saman en áður voru uppi alls konar
kenningar um landbrýr hingað og
þangað til að skýra slíkt. Um
þetta nefndi Wegener mörg
dæmi.
Og í fjórða stað gerði
hann, ásamt veður-
farsfræðingnum Köppen,
tengdaföður sínum,
mikla samantekt á út-
breiðslu ýmissa loftslags-
bundinna jarðmyndana í
jarðsögunni. Þar má telja til
dæmis kolamyndanir, eyði-
merkur og saltlög og út frá þvi
gátu þeir dregið ályktanir um land-
fræðilega breidd landanna á ýmsum
tímum.
Síðar voru gerðar fornsegulmæl-
ingar víða um heim þar sem afstaða
hvers staðar og jarðmyndunar til
segulskauts jarðar á myndunartíma
sínum var mæld og út frá þeim voru
ferðir meginlandanna um jarðkúl-
una kortlagðar.
En allt kom fyrir ekki því að eng-
um tókst að benda á krafta sem
væru nógu öflugir til að flytja meg-
inlöndin. Það gerðist ekki fyrr en um
1960 þegar bandaríkjamaðurinn
Harry Hess (1906-1968) setti fram
þá tilgátu, studda góðum rökum, að
það séu hafsbotnarnir sem hreyfíst:
Þeir myndist við gliðnun á miðhafs-
hryggjum en eyðist í djúpsjávar-
rennum. Kraftarnir sem hreyfa
meginlöndin eru því iðustreymi í
jarð- ___
möttlinum.
I framhaldi af því varð
botnskriðskenningin til árið 1964 en
hún skýrði meðal annars niður-
stöður segulmælinga yfir hafsbotn-
unum sem höfðu valdið mönnum
heilabrotum um hríð.
Þess má að lokum geta, að árið
1912 kynnti Alfred Wegener fyrst
kenningu sína á ráðstefnu og þá var
Hvers virði var gamli ríkisdalur-
inn í íslenskum krónum?
SVAR: Árið 1875 var komið á
laggirnar samnon-ænu myntbanda-
lagi. Norrænu ríkin þrjú; Danmörk,
Noregur og Svíþjóð, ákváðu að hafa
sameiginlega mynt, krónuna, sem að
sjálfsögðu var jafnverðmikil í öllum
þessum þremur löndum myntbanda-
lagsins. Það hélst óbreytt fram að
heimsstyrjöldinni fyrri, 1914-1918.
Fyrir myntbreytinguna 1875
nefndist myntin í öllum löndunum
þremur ríkisdalur. Raunar hét hún
strangt tiltekið ríkisbankadalur í
Danmörku eða frá því að danski rík-
isdalurinn var endurreistur eftir
hrunið mikla 1807-1815. Danski rík-
isbankadalurinn var 96 skildingar og
var tvöfalt verðmem skömmu fyrir
myntbreytinguna en sænski ríkis-
dalurinn sem var aðeins 48 skilding-
ar. Við myntbreytinguna breyttist
sænskur ríkisdalur einfaldlega í
krónu sem skiptist í 100
aura. Danski rík-
isdalurinn
Landrek
- Jarðeðlisfræðingurinn Alfred
Wegener (1870-1930) gerði ráð
fyrir því að meginlöndin fljóti í
hafsbotnsskorpunni, sem sé
stöðug, en meginlöndin hreyfist
(reki) um hana. Samkvæmt síð-
ari kenningunum berast megin-
löndin með hafsbotninum, sem
er á hreyfingu.
Taldraumar
Draumstafir Kristjáns Frímanns
„Vissulega talar Guð... I draumi, í
nætursýn, þá er þungur svefnhöfgi
er falinn yfir mennina, í blundi á
hvílubeði, opnar hann eyru mann-
anna.“
Biblían, Jobsbók 33:14-16
DRAUMAR eru að miklu leyti
hljóðlausar myndrænar upplifanir
þar sem tákn forms og lita eru í að-
alhlutverki og þögnin er svo sjálf-
sögð að maður tekur vart eftir
henni, enda hefur draumurinn önn-
ur mið en vakan. Samt gerist það
alltaf annað slagið að kveikt er á
viðtækinu og raddir fylla upp í
drauminn líkt og þriðja víddin í bíó.
Þá er kallað á mann, einhver segir
eitthvað eða vandamenn eiga við
mann orðaskipti. Draumurinn
breytist úr leiðslukenndu hljóðu
ferli í ákveðna afmarkaða þætti
sem stjórnast af rödd, minnið
skerpist og draumurinn verður
skýr og skorinorður vökunni vegna
raddarinnar sem markar drauminn
og gefur honum mynd. Taldraumar
virðast frábrugðnir öðrum draum-
um vegna málsins, enda birtast þar
oft beinar viðvaranir, leiðbeiningar
eða hjálparorð eins og dæmin
sanna:
„Þá sagði hún: „Það er 16. sept-
ember.“ Maðurinn sem var með
þeim sagði þá: „Það er fæðingar-
dagur föður míns.““
Draumur „Díu“ um Irland 29.7.
2000.
„Hún sagði: „Eg vissi að þú veist
meira en við hin, ég vissi það allt-
af.““
Draumur „Blárrar" um næmi
22.7.2000.
„Þá sagði hann: „Já og mamma
þín fer 22.““
Draumur „Uglu“ um framtíð 3.6.
2000.
Röddin verður eins og orð Guðs,
afgerandi þáttur draumsins og leið-
beinandi um gildi hans og merk-
ingu. Málið ýtir draumnum í farveg
hljómsins, orðanna sem sögð eru og
þess sem talar, því orð eru jú til alls
fyrst eins og frægt er.
Annar og þriðji
draumur „Díu“
2. Mig dreymdi að ég var að ferð-
ast fótgangandi á jökli (Vatnajökli),
ásamt einhverjum öðrum. Skyndi-
lega er jökullinn orðinn meira og
minna að vatni en einhvern veginn
gátum við „gengið" áfram með því
að stíga ekki til botns, en það þorð-
um við ekki því við vissum ekki hve
djúpt var til botns. Einhvem veg-
inn var þetta eins og hundasund, þó
frekar ganga en sund. Við héldum
áfram góða stund en þegar við
snerum við sáum við að framundan
var vatn farið að spýtast upp eins
hátt og Strokkur gýs. Mér fannst
að ef við næðum að halda okkur í
einhverjar slöngur og reipi sem
þama vora, þá kæmumst við ef til
vill út úr þessu. Allt í einu var þrifið
í mig af samferðamanni mínum
sem sagði: „Ekki fara þarna, þetta
er leiðin til baka.“ Eg gegndi og að
lokum tókst okkur að komast á
þurrt. Þegar ég sá kort af svæðinu,
sá ég að þetta var syðst á Vatna-
jökli en ég hafði haldið að við vær-
um austast á honum og var ég þá
ekki viss hvort við hefðum lokið
einhveijum tilsettum áfanga.
3. Mér finnst að við hjónin séum
búin að fá til innrömmunar blússu
sem var með listaverki framan á og
hönnuð af listamanninum Rúnu
(Sigrúnu Guðjónsd.) Ég var alveg
heilluð af þessu verki og er að sýna
það tveim fyrrverandi samstarfs-
konum. Ég verð fyrir miklum von-
brigðum með viðbrögð þeirra, sér-
staklega annarrar sem hefur svo