Morgunblaðið - 12.08.2000, Blaðsíða 52

52 LAUGARDAGUR 12. ÁGÚST 2000
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
STJÓRNMÁLIN með
AUGUM STEINGRÍMS
ÁHUGAMENN um stjórnmál og
samtímasögu gátu um síðustu jól
glaðst yfir öðru bindi ævisögu
Steingríms Hermannssonar, eins at-
kvæðamesta stjómmálamanns ís-
lands á síðustu áratugum. Stjóm-
málaferill hans spannaði rúma tvo
áratugi og á þeim tíma gegndi hann
fjölmörgum embættum. Hann var
m.a. forsætisráðherra, sjávarútvegs-
ráðherra, utanríkisráðherra, sam-
gönguráðherra og dóms- og kirkju-
málaráðherra. Þá hefur hann átt sæti
í fjölmörgum nefndum og ráðum á
vegum ríkisins og gegnt störfum
framkvæmdastjóra Rannsóknarráðs
ríkisins og seðlabankastjóra.
Víðtæk reynsla af
íslensku stjórnkerfí
Af þessari upptalningu sést að fáir,
ef nokkrir, hafa eins fjölbreytilega
reynslu af íslensku stjómkerfi og
Steingrímur Hermannsson. Það var
því gleðiefni þegar ungur maður,
Dagur Bergþómson Eggertsson, tók
að sér að rita ævisögu Steingríms.
Fyrsta bindið kom út fyrir hálfu öðra
ári og spannar það fyrstu fjöratíu
æviár Steingríms. í öðra bindi, sem
kom út fyrir síðustu jól, segir Stein-
grímur frá ferli sínum sem stjóm-
málamanns.
Ævisagnaritun hefur tekið mikl-
um breytingum hérlendis á síðustu
áram. Til skamms tíma var algengt
að fyrrverandi stjórnmálamenn
fengju „trausta“ menn úr eigin flokki
til slíkra verka. í ævisögum af því
tagi var sveigt fram hjá öllu óþægi-
legu, hvort sem um atburði úr einka-
lífi eða opinbera starfi var að ræða.
Óhlutdræg
frásögn mikilvæg
Á þessu hefur orðið breyting. Ævi-
sagnaritarar nútímans gera sér
grein fyrir hinni miklu ábyrgð sem á
þeim hvílir og vita að fólk vill óhlut-
dræga frásögn. Þess vegna hika þeir
ekki við að spyrja viðmælendur sína
Þetta er ekki svo einfalt
mál, segir Þórður
Þórarinsson, að hægt
sé að afgreiða það sem
pólitískt klámhögg.
óþægilegra spuminga og leita víðar
fanga en í einkaskjalasöfnum þeirra
til að brjóta mál til mergjar, komast
að hinu sanna.
Dagur virtist hafa gert sér grein
fyrir þessum breytingum enda segir
hann eftirfarandi í formála fyrsta
bindisins: „... frá fyrsta degi taldi ég
það meginhlutverk mitt að sjá til
þess að ævisaga Steingríms Her-
mannssonar yrði ekki einhliða hetju-
saga í ætt við konungabókmenntir
miðalda, biskupasögur eða hefð-
bundnar ævisögur íslenskra stjóm-
málamanna ef út í það er farið.
Steingrímur sagði að fyrra bragði að
þannig vildi hann einnig standa að
verki“ (bls. 7). Af þessum orðum má
draga þá ályktun að Dagur muni
ótrauður leita sannleikans og ekki
hlífa Steingrími við óþægilegum
spurningum, þrátt fyrir að hafa verið
náinn samstarfsmaður sonar Stein-
gríms úr pólitísku starfi til margra
ára.
Steingrímur dustar rykið
af gömlum ásökunum
Eitt af því sem hefur fylgt Stein-
grími mestallan stjómmálaferil hans
era gamlar ásakanir um að hann hafi
gerst sekur um óreiðu og dregið sér
fé þegar hann var framkvæmdastjóri
Rannsóknarráðs ríkisins.
Þrátt fyrir að Steingrímur hafi
gegnt mörgum af mikilvægustu em-
bættum þjóðfélagsins hefur enginn
virtur fjölmiðill séð ástæðu til að rifja
þessar ásakanir upp fyrir almenn-
ingi, kafa ofan í málið og kanna hvort
þær áttu við rök að styðjast eða vora
einungis pólitískt vindhögg. Þetta
mál hefur síst orðið ómerkilegra með
áranum. Það sést best á mikilli um-
ræðu um og áhuga á siðferði stjórn-
málamanna á undanförnum árum.
I öðra bindi ævisögu sinnar heldur
Steingrímur því fram að umræddar
ásakanir hafi verið af pólitískum
toga. Hann neitar því vitaskuld ekki
að ýmislegt hafi verið aðfinnsluvert í
reikningum ráðsins en segir það hafa
verið vegna mistæks bókara ráðsins,
Pálma Péturssonar, sem lést árið
1977 (bls. 72-79).
Þessi skýring Steingríms á fjár-
málaóreiðunni hafði ekki komið fram
þegar málið komst í hámæli árið 1971
og er umhugsunarvert og sérstakt,
að hún skuli koma fram nú eftir að
bókarinn er fallinn frá. Á sínum tíma
neitaði Steingrímur öllum ásökunum
en færðist undan því að ræða málið
efnislega. Hann vísaði til þess að
hann hefði óskað eftir opinberri
rannsókn saksóknara á málinu. Ekk-
ert kom út úr þeirri rannsókn en þess
má geta að um svipað leyti og Stein-
grímur óskaði eftir rannsókninni
settust framsóknarmenn í ríkisstjóm
og fengu m.a. dómsmálaráðuneytið í
sinn hlut.
í Morgunblaðsviðtali 21. júní 1998
sem tekið var vegna væntanlegrar
ævisögu afgreiðir Steingrímur málið
þannig að það hafi einungis snúist
um eina staðgreiðslunótu vegna
kaupa á grænum baunum sem bókari
Rannsóknarráðs hafi rangfært. Orð-
rétt segir Steingrímur í viðtalinu:
„Að ætla sér að rekja upphaf ein-
hvers spillingarskeiðs til mín er út í
hött. Ég býst við að hér sé átt við
baunamálið svonefnda sem kom upp
þegar ég var að fara í framboð. Eg
keypti grænar baunir í heildsölu fyr-
ir Surtseyjarfélagið, og vegna mis-
taka í bókhaldi Rannsóknarráðs vora
þau kaup færð yfir á rekstrarkostnað
bifreiðar minnar. Því tala þeir ekki
um Kollubanamálið sem kom upp
þegar faðir minn fór í framboð, eða
Hafskipsmálið? Af nógu
er að taka. Ég álít þetta
ótrúlega lélegt pólitískt
klámhögg." A sama hátt
lýkur hann fyrsta bindi
ævisögu sinnar með
orðunum: „Og það sem
enginn gat vitað var að í
bókhaldi Rannsóknar-
ráðs leyndist jafnframt
tímasprengja sem átti
eftir að springa með há-
væram hvelli um líkt
leyti og ég efldist til
átaka á vettvangi
stjórnmálanna. Brátt
var friðurinn úti svo um
munaði" (bls. 314).
Ríkisendurskoðun hafði hins veg-
ar margt við bókhaldið að athuga og
gerði árið 1971 athugasemdir við
fjárreiður Rannsóknarráðs vegna
ársins 1969 á 14 vélrituðum blaðsíð-
um eða 34 bls. séu fylgiskjöl meðtal-
in.
í öðra bindi bókar Steingríms er,
sem fyrr segir, því kennt um að bók-
ari ráðsins, Pálmi Pétursson, hafi
verið mistækur. Gagnrýninn ævi-
söguritari hefði leitað víðar fanga en í
einkaskjalasafni Steingríms. Hann
hefði t.d. lesið ýtarlegar greinar dr.
Þorsteins Sæmundssonar sem fór yf-
ir reikninga Rannsóknarráðs fyrir
árið 1969 og komst að þeirri niður-
stöðu að þar hefði Steingrímur mis-
farið með opinbert fé. Hefði ævi-
söguritarinn farið yfir þau á
hlutlægan hátt hefði hann vafalaust
komist að þeirri niðurstöðu að úti-
lokað er að ætla að skella allri skuld á
bókara ráðsins. Það er t.d. harla ólík-
legt að bókarinn hefði tekið það upp
hjá sjálfum sér að breyta bílnúmer-
um á viðgerðamótum til að Rann-
sóknarráð greiddi þær en ekki
Steingrímur sjálfur. Ævisöguritar-
inn leyfir Steingrími jafnframt
ógagnrýnið að afgreiða þessi gögn
sem pólitískar ofsóknir, sem á sínum
tíma hafi verið rannar undan rifjum
pólitískra andstæðinga Steingrims.
Það er miður að reynt skuli að slá
málið út af borðinu með þessum
hætti og að menn skuli reyna að
koma sér undan því að gera upp erf-
itt mál. Réttara hefði verið að nota
tækifærið og gera málið upp, enda
var það vilji bæði Steingríms og
Dags ef marka má tilvitnuð orð í upp-
hafi þessarar greinar úr formála
fyrra bindis. Athugasemdir um fjár-
málaóreiðu hjá Rannsóknarráði
komu nefnilega fram
áður en Steingrímur
bauð sig fram til Al-
þingis og þær komu
ekki frá pólitískum
andstæðingum hans.
Dr. Þorsteinn Sæ-
mundsson, prófessor
og stjómarmaður í
Rannsóknarráði, birti
niðurstöður um athug-
anir sínar á bókhaldi
Rannsóknarráðs fyrir
árið 1969 í tveimur
Morgunblaðsgreinum
árið 1971 (Morgun-
blaðið 18. maí og 8. júní
1971). Steingrímur
mótmælti greinunum á sínum tíma
en gerði aldrei tilraun til að hrekja
þær efnislega. Hér fylgja nokkur
dæmi um ásakanir þær og athuga-
semdir sem dr. Þorsteinn gerði og
fylgt hafa Steingrími í hátt í 30 ár. Til
einföldunar hafa allar upphæðir hér
á eftir verið færðar til núvirðis skv.
neysluverðsvísitölu.
Pólitískt klámhögg?
★ 4.321 krónu reikningur frá
skartgripaverslun vegna skyrtu-
hnappa var skráður sem viðhald á
bifreiðinni R-10816, sem var
Chevrolet Chevy-fólksbifreið, sem
Rannsóknarráð átti en Steingrímur
hafði til umráða. Á reikningnum
stóð: Jólagjöf til dr. Jankovic.
★ Reikningur frá Steingrími fyrir
grænar baunir og kjötbollur var
skráður sem viðhald bifreiðar Rann-
sóknarráðs, R-10816.
★ Rekstrarkostnaður fjögurra ára
gamals Chevrolet-bíls Rannsóknar-
ráðs sem Steingrímur hafði til um-
ráða var 1.335.265, þar af 900 þúsund
í viðhaldskostnað. Skráðar vinnu-
stundir á verkstæðisreikningum
vora 342 fyrir bílinn eða nærri heil
klukkustund hvern einasta dag árs-
ins. Þótti það ótrúlega hár viðhalds-
kostnaður fyrir ekki eldri bfl.
★ Einkabifreið Steingríms á þess-
um tíma var Scout, með skráningar-
númerið G-1149. Þótti athyglisvert
að í bókhaldi Rannsóknarráðs var að
ftnna (vegna Chevroletsins) þrjá
varahlutareikninga frá SIS, sem
samkvæmt vöranúmeram vora vara-
hlutir í Scout-bifreið. Einnig vora
tveir varahlutareikningar frá Agli
Vilhjálmssyni, þar sem búið var að
skrifa G-l... og G-1149 en síðan var
strikað yfir það og R-10816 skrifað á
Þórður Þórarinsson
Nokkrar athugasemdir við
grein Þórðar Þórarinssonar
Vegna efnis greinar
Þórðar Þórarinssonar
óskaði Morgunblaðið
eftir samþykki hans
við því að Steingrími
Hermannssyni yrði
gefinn kostur á að
svara grein hans í
sama blaði. Þórður
Þórarinsson sam-
þykkti að verða við
þeirri ósk og birtist
svargrein Steingríms
Hermannssonar hér á
eftir.
VIÐ útkomu fyrsta
og annars bindis ævi-
sögu minnar var þess
sérstaklega getið að
þeir sem að verkinu stæðu yrðu
fyrstir til að fagna því ef útkoma bók-
anna yrði til þess að fram kæmu nýj-
ar upplýsingar eða sjónarmið sem
varpað geta enn betra ljósi á um-
deilda atburði sem teknir era til um-
fjöllunar í þeim. Af sjálfu leiðir að
ekki mun standa á okkur að leiðrétta
eitthvað ef þar er missagnir að finna.
Mér hefur verið gefinn kostur á að
gera athugasemdir við grein Þórðar
Þórarinssonar. Hún fjallar einvörð-
ungu um þann hluta annars bindis
ævisögu minnar sem snýr að svo köll-
uðu grænu-baunamáli. Fyrst ber að
þakka fyrir að fá tækifæri til að svara
henni. Eftir lesturinn efast ég hins
vegar um góðan hug þess er skrifar.
Hann er ekki að bæta nokkra við það
sem fram kemur í ævi-
sögunni. Þvert á móti
lítur hann fram hjá því
flestu og rangfærir ann-
að. Ég hefði helst kosið
að láta greininni ósvar-
að. Þeim fjölmörgu sem
lesið hafa ævisögu mína
væri þó ekki virðing
sýnd ef þær fjölmörgu
rangfærslur sem í grein
Þórðar era væra ekki
leiðréttar. Hjá því verð-
ur ekki komist.
Þórður segir mig
skella skuldinni af
grænu-baunamálinu á
mistækan bókara. Ekki
er ég viss um að þetta
standist skoðun. Ég viðurkenni hvort
tveggja í bókinni, að ég hefði getað
komið í veg fyrir mistökin með
strangara eftirliti og raunar einnig
hitt að stjómmálaafskipti mín um
þetta leyti hafi komið niður á starfi
mínu hjá Rannsóknarráði (bls. 79).
Verra finnst mér þó að Þórður segir
að sú mistök bókarans hafi ekki verið
nefnd fyrr en nú eftir að hann er lát-
inn. Þetta er rangt einsog blasað
hefði við Þórði ef hann hefði lesið
ævisögu mína og kynnt sér þær til-
vísanir sem era í textanum og tilvís-
anaskrá. Meðal annars er vitnað og
vísað í fundargerðir framkvæmda-
nefndar Rannsóknarráðs þar sem
þetta kemur fram (bls. 74). I bókinni
er enn fremur vísað í greinargerð þá
sem ég sendi ríkissaksóknara 1971.
Þar era ítarlega rakin þau mistök,
sem orðið höfðu í bókhaldi Rann-
sóknarráðs. Reyndar segir Þórður
sjálfur að ríkisendurskoðun hafi „úr-
skurðað að ýmislegt í bókhaldi stofn-
unarinnar væri á annan hátt en vera
ætti“. Þetta var á allra vitorði. Árlega
gerði ríkisendurskoðun athugasemd-
ir við fjölmargar færslur í reikning-
um Rannsóknarráðs þar sem fært
Við nánari lestur
greinar Pórðar kemur
í Ijós, að hún er svo full
af rangfærslum, að
ótrúlegt er, segir
Steingrímur
Hermannsson. Því
getur varla hroðvirkni
ein valdið. Hvað býr
að baki?
var á aðra liði en reikningar vora
merktir. Þessi mistök vora leiðrétt
þegjandi og hljóðalaust þar til Þor-
steinn Sæmundsson komst í málið,
enda vissu allir að bókarinn Pálmi
Pétursson var strangheiðarlegur
maður og mistökin því saklaus. Af
sömu ástæðu hafði ég ekki áhyggjur
af þessum mistökum, sem ég vissi að
rfldsendurskoðun mundi leiðrétta að
venju.
Þórður segir að umræddar ásak-
anir hafi komið fram áður en ég fór í
framboð til Alþingis. Það er rangt.
Ég fór fyrst í framboð 1967. Ádeilu-
greinar um fjármál Rannsóknarráðs
era hins vegar allar frá áranum 1970
og 1971. Þorsteinn Sæmundsson
birti skrif sín ekki fyrr en í aðdrag-
anda kosninganna 1971. Síðari Morg-
unblaðsgrein hans birtist 8. júni,
1971, fimm dögum fyrir mínar aðrar
kosningar. Útilokað var að ég gæti
svarað greininni fyrir kosningamar.
Var það tilviljun ?
Þórður segir ekkert hafa komið út
úr rannsókn saksóknara, enda „sett-
ust framsóknarmenn í ríkisstjóm og
fengu m.a. dómsmálaráðuneytið í
sinn hlut“. Þetta er ótrúleg yfirlýsing
frá nemanda í stjómmálafræðum.
Ég á bágt með að trúa því, að þessi
viska sé frá Kaupmannahafnarhá-
skóla komin. Ráðherrar og ríkis-
stjóm forðast að hafa áhrif á gerðir
saksóknara enda er framkvæmda-
vald og dómsvald aðskilið í þessu
landi. Stjómlagaprófessorinn Olafur
Jóhannesson sem fór með dómsmál í
vinstri stjóminni 1971-1974 kunni á
þessum leikreglum betri skil en aðrir
Islendingar. Raunar get ég borið
vitni um að öll þau ár, sem ég hef ver-
ið í stjómmálum, hef ég aldrei kynnst
ráðherra, sem hefur borið við að hafa
áhrif á saksóknara, enda hygg ég að
Steingrímur
Hermannsson
það mundi hafa þveröfug áhrif.
Þórður segir að ég hafi verið ásak-
aður um að hafa „dregið sér fé.“ Það
er rangt. Ég var ásakaður um að hafa
„misfarið með opinbert fé“. Á þessu
er mikill munur.
Þórður segir að niðurstaða hafi
engin orðið af rannsókn saksóknara.
Þetta er rangt. I niðurstöðu saksókn-
ara sagði, að ekki finnist ástæða til
aðgerða. Það er mikilvæg niðurstaða.
Þórður segir „aðeins eitt ár af 20
rannsökuð". Þetta er rangt. Árlega
fór rfldsendurskoðum ítarlega yfir
reikninga Rannsóknarráðs og gerði
fjölmargar leiðréttingar.
Þórður segir: „Gagnrýninn ævi-
söguritari hefði leitað víðar fanga en í
einkaskjalasafni Steingríms.“ Þetta
er rétt, enda gerði Dagur það, eins og
fram kemur í ítarlegri tilvísanaskrá
bókarinnar. Að sjálfsögðu las Dagur
allt það, sem birtist á prenti um mál-
ið. Þetta ætti jafn athugull maður og
Þórður að hafa séð, ef hann hefði les-
ið ævisöguna, sem mér virðist hann
ekki hafa gert.
Þórður rekur nokkur dæmi um
ásakanimar sem á mig vora bornar á
sínum tíma. Þeim er svarað í bókinni.
Til skýringar á mistökum í bókhaldi
mun ég aðeins nefna tvö þau fyrstu.
Dr. Jankovic, jarðfræðingur frá
Júgóslavíu, vann í tvö ár hér á landi á
vegum Rannsóknarráðs að málmleit
á Austfjörðum. Ákveðið var að gefa
honum í jólagjöf skyrtuhnappa úr ís-
lenskum steini. Reikningurinn var
merktur málmleitinni. Af einhveij-
um ástæðum var reikningurinn hins
vegar færður á bifreið Rannsóknar-
ráðs. Ekki gerði ég það. Ég færði
ekki bókhald Rannsóknarráðs. Að
sjálfsögðu var hér um saklaus mistök
að ræða, sem hefðu undir venjuleg-
um kringumstæðum verið leiðrétt án
eftirmála.