Lögberg - 26.07.1956, Blaðsíða 7

LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 26. JÚLÍ 1956
7
L í F E F N I
í fyrra kom út í Bandaríkjunum bók, sem nefnist
“THE CHEMICALS OF LIFE” og er eftir Isaac
Asimov prófessor í lífefnafræði við læknadeild
háskólans í Boston. — Þessi grein er útdráttur úr
fyrsta kafla bókarinnar.
í öllum hlutum líkamans er
efni. sem nefnist lífefni
(protein). En því er nokkuð
eíafnt skipt. í blóði og vöðv-
um er 1/5 hlutinn lífefni, í
heilanum er 1/12 hlutinn líf-
efni og í tannglerungnum er
taeplega 1/100 hlutinn lífefni.
^annig má segja að enginn
hlutur líkamans sé án líf-
einis.
Þetta á ekki aðeins við um
mannlegan líkama, heldur
emnig líkama annara dýra og
Plönturnar. Þar sem ekki er
hfefni, þar er ekkert líf. Þótt
Ver tökum hinar minnstu og
htilfjörlegustu lífverur, svo
sem gerlana, þá finnum ,vér
iifefni í þeim. Og jafnvel þótt
iengra sé farið og tekið það,
Sem vér getum kallað hinar
sllra frumstæðustu lífeindir,
vmusana, þá finnum vér líf-
efni í þeim.
Vírusar eru svo smáir, að
gerlar eru eins og risar í
Sumanburði við þá. Sumir eru
Svo smáir að milljón þeirra
haemist fyrir í einni röð á
Þumlungi. Þeir eru svo smáir
þeir hafa varla nokkurn
aunan lífseiginleika en þann
að auka kyn sitt. Það gera þeir
1 frumum annara líftegunda
°g valda oft sjúkdómum með
því. Mislingar, lömunarveiki
°g kvef eru meðal þeirra sjúk-
öóma, er vírusar valda.
Minnstu vírusar virðast að-
eins gerðir af efnum, sem eru
lífinu algjörlega nauðsynleg,
því að annað kemst ekki fyrir
1 þeim. Þeir eru eingöngu
Samsettir af sérstöku marg-
hrotnu lífefni, sem nefnist
hjarna-lífefni (nucleo-protein).
Hér virðist því vera um
hreint lífefni að ræða, án
Sambands við neitt annað, og
það er „protein.“
Nú eru um 120 ár síðan líf-
efni var fyrst einangrað, og
Vlsindamenn skildu þegar, að
uér var um mjög merkilegan
fund að ræða. Nafn þess bend-
og til þess. Það var hol-
ír
lenzkur lífeðlisfræðingur, —
^fulder að nafni, — sem skírði
Pað 1838 og kallaði protein.
Hró hann nafnið af grísku
°rði, sem þýðir „fyrst í röð-
mni.“ Og áreiðanlega er pro-
iein fyrst í röðinni, þar sem
um líf er ag ræða.
Úr hverju er þetta lífefni?
að er úr frumeindum eins og
®ht annað, jafnvel klettarnir
°g stjörnurnar. En frumeindir
Gru margs konar, og efna-
frmðingar hafa gefið þeim
mismunandi nöfn, og hvert
efni er nefnt frumefni. Menn
þekkja nú 100 mismunandi
frumefni. Sum þeirra, eins og
ú. gull, silfur, járn og kopar
Pekkja allir, en sum þeirra eru
sv° fágæt, að allur þorri
m^nna hefir aldrei heyrt
Peirra getið.
eindar sé 14, súrefnis 16 og
brennisteins 32.
Frumeind fer sjaldan ein
sér. Það virðist sem mismun-
andi frumeindir kjósi að sam-
einast. Það samsafn nefnist
sameind (molekule).
En hvað er það, sem gerir
lífefnið svo fábreytt öðrum
efnum? Fyrst og fremst er þá
nefna, að sameind þess er
mjög stór. Og til þess að menn
skilji hvað átt er við með
þessu, þá er rétt að athuga
þyngd ýmissa frumeinda og
sameinda.
Allar frumeindir eru mjög
smáar. Það þarf milljónir
milljóna af þeim til þess að
mynda eitt lítið rykkorn. Þess
vegna er það furðulegt að
mönnum skuli hafa tekizt að
vega frumeindirnar.
Vetnisfrumeindin er hin
léttasta af öllum, og þess
vegna er venja að kalla þunga
hennarl, til hægðarauka. Eða
svo vísindalegar sé að orði
komizt, þá er talan 1 látin
tákna þunga vetnisfrumeind-
ar. Kolafrumeindin er 12 sinn-
um þyngri, og þungi hennar
er því táknaður með tölunni
12. A sama hátt segjum vér
að þungi köfunarefnisfrum-
Til þess nú að vita hvað ein
sameind muni vega, þurfa
menn ekki annað en leggja
saman þunga frumefnanna,
sem í henni eru. Til dæmis má
taka, að í vetnissameind eru
tvær vetnisfrumeindir, og
hvor þeirra hefir þungan 1.
Þungi sameindarinnar er því
2. Köfnunarefnissameind er
gerð af tveimur köfunarefnis-
frumeindum, er hvor hefir
þungann 14, og súrefnissam-
eind er úr tveimur súrefnis-
frumeindum, sem hafa þung-
ann 16. Þungi köfnunarefnis-
sameindar er því 28, en þungi
súrefnissameindar 32.
Sama gildir einnig þegar
um fleiri tegundir frumeinda
er að ræða í einhverri sam-
eind. Vetnissameind, sem í
eru ein súrefnis frumeind og
tvær vetnis frumeindir, hefir
þungann 16-)-l-}-l eða 18.
Vetnissameind er mjög lítil.
En í þeirri sameind er kallast
sykur, eru 12 kolaefnis frum-
eindir, 22 vetnisfrumeindir og
11 súrefnis frumeindir. Þungi
kolefnis frumeindanna er
samtals 144, vetnisfrumeind-
anna 22 og súrefnis frumeind-
anna 176. Ef vér leggjum
þetta saman þá er þungi sykur
sameindarinnar 342. Á þessu
munar nú allmiklu og á þunga
vetnis sameindar, en þó eru
aðrar sameindir miklu þyngri.
í Spanish Fork
(MINNING ÍSLENZKRA LANDNEMA)
Lesið á íslendingasamkomu í Los Angeles. California
3. júlí 1956
Hér þreyttir landar sofa síðasta blundinn
í svalri mold hins nýja fósturlands,
og legkaup sitt þeir greiddu hörðum höndum,
en hnýttu sinni ættjörð frægðarkrans;
því Islendings heiti er heiðursletri
og hetjudáð í sögu byggðar skráð,
og landnemanna nöfn og afrek unnin
í afkomenda minni geislum stráð.
Sem bjartur viti minnismerkið lýsir;
af manndómsverki heiðum bjarma slær,
sem þeim, er síðar koma, veginn vísir,
og vekur huga líkt og gróðurblær.
Um brautryðjendur alltaf leggur ljóma
og leiftur stíga upp frá þeirra gröf;
. þeir samleið áttu dögun dagsins nýja,
er dýrðarroða sló á tímans höf.
Að dauðastund þeir ættarjörðu unnu
með ást, sem dvölin fjarri hennar strönd
og þráin djúpa höfðu fagurfléttað
og fastar ofið hjartans tryggðabönd.
Því lengra, sem að leið á ævidaginn,
varð landnemanum kærri æskustund,
og myndin sú af feðralandi fegri,
sem fjarlægð greypti inst í hugans lund.
1 friði hvílið dyggir sómasynir
og sæmdardætur lands við yzta haf,
er þegnar trúir voru Vesturálfu,
sem vonum ykkar byr í seglin gaf.
En land vort þakkar tryggð við ættarerfðir,
sem ykkur vermdi fram á hinzta kvöld,
og hitar enn um hjarta ykkar niðjum,
þó heil sé þeim að baki liðin öld.
RICHARD BECK
Athugasemd: íslenzka landnámið í Spanish Fork, Utah,
ótti, eins og kunnugt er, aldarafmæli í fyrra. Þar í bæ er
einnig fagur minnisvarði landnemanna, og er hann gerður í
líki vita. Að framanskráðu er vikið í kvæðinu, sem ort var,
er höf. var nýlega á ferð á þeim slóðum.
1 einni sameind af fitu eru
allt að 170 frumeindir og sam-
eindarþungi þeirra er nær 900.
Nú getum vér snúið oss að
lífefnis sameind og hvernig
hún er t. d. í samanburði við
fitu og sykur sameindir. En
þá ber oss að gæta að til eru
óteljandi lífefnis sameindir,
en vér getum tekið lífefni,
sem fyrirfinnst í mjólk og
hefir verið rannsakað allítar-
lega. 1 einni sameind er þar
eigi minna en 5941 frumeind,
þar af 1864 kolefnis frum-
eindir, 3012 vetniseindir, 576
súrefniseindir, 468 köfnunar-
efniseindir og 21 brennisteins
eind. — Sameindarþunginn
verður þá um 40,000, eða 45
sinum meiri en fitusameindar
og 120 sinnum meiri en sykur
sameindar.
Er þá rétt að taka þetta líf-
efni til samanburðar? Ónei,
það er oflétt. Að meðaltali
hafa lífefnasameindir þung-
ann 60,000, og mörg eru miklu
þyngri. Sumir vírusar eru líf-
efna sameindir, þar sem þung-
inn er talinn í milljónum, jafn
vel hundruðum milljóna.
Til eru sameindir, sem eru
eins þungar og lífefni, en gera
þó ekki sama gagn og lífefna
sameindir. Til dæmis má taka
cellulose í timbri. Sameind
þess er mjög þung, en það
gerir þó ekki annað gagn en
herða efnið, sem umlykur hin-
ar lifandi frumur stofnsins.
Annað efni, sem nefnt er
glycogen og finnst í lifrum
dýra, hefir mikinn sameindar
þunga, en það gerir þó ekki
annað en viðhalda bruna í lík-
amanum. Á hinn bóginn hafa
lífefnin óteljandi hlutverk-
um að gegna fyrir líkamann.
Ef collulose og glycogen
verða fyrir áhrifum af sér-
stökum sýrum, leysast sam-
eindirnar upp í minni eindir,
og þessar minni eindir eru
hinar sömu hjá báðum. Það
eru glucose-sameindir, en glu-
cose er sykurefni, sem finnst
í blóði. Með öðrum orðum:
cellulose sameindin er eins og
keðja af glucose-sameindum,
sem festar eru á band eins og
hverjar aðrar perlur, og glyco-
gen er eins og keðja úr sams
konar perlum, sem aðeins er
raðað á annan hátt. Gagnsemi
cellulose og glycogen virðist
því takmarkast af því að sam-
eindirnar eru eingöngu úr
sams konar eindum. Þetta á
og við aðrar þungar sameind-
ir (nema lífefna eindirnar),
því að þær eru oftast nær úr
einu og sama efni, en þó
stundum tveimur.
Þegar lífefni verða fyrir á-
hrifum af sýrum, leysast sam-
eindirnar líka upp í minni
eindir. Þessar minni sameind-
ir eru kallaðar amino-sýrur,
og þær eru mjög mismunandi.
Það eru til um 20 mismunandi _
amion-sýrur, en eðlisþungi
sameinda þeirra er frá 90 til
250. Það má blanda þeim
saman, en hvernig sem farið
er að þá mynda þær lífefni.
Á hve margan hátt er þá
hægt að mynda lífefni þannig?
Að meðaltali munu vera um
500 amino-sýru sameindir í
hverri lífefnis sameind, en
vér getum byrjað með minna.
Setjum svo að vér höfum að-
eins tvenns konar amino-
sýrur, og getum vér þá kallað
þær a og b. Þær er hægt að
sameina á tvennan hátt: ab og
ba. Ef vér hefðum þrenns kon-
ar amino-sýrur, a, b, og c, má
blanda þeim á sex- vegu: abc,
vér hefðum ferns konar sýrur,
ach, bac, bca, cab og cba. Ef
má blanda þeim á 24 vegu og
þetta margfaldast eftir því
sem tegundunum fjölgar. 10
mismunandi amino-sýrum má
blanda á 3,500,000 vegu, og 20
má blanda á 2.500,000,000,000,-
000,000 vegu.
En nú eru í lífefnis sameind
að meðaltali 500 amino-sýrur
(þótt ekki séu þær allar sér-
stæðar), en þeim má blanda
á svo marga vegu að útkoman
yrði að teljast með 1 og 600
núllum á eftir. En þetta er
hærri tala en á öllum frum-
eindum í heiminum.
Þegar þess er nú gætt hve
fjölbreytnin getur orðið ó-
endanlega mikil í því hvernig
amino-sýrum er raðað saman,
þá þarf engan að undra að
líkaminn hefir yfir að ráða
mörgum tegundum lífefna,
sem hvert hefir sitt sérstaka
hlutverk, og að aldrei getur
orðið skortur á nýjum og
nýjum tegundum lífefna. Eins
er það ekki að undra að út af
slíkum sameindum geti líf
sprottið. —Lesb. Mbl.
Dremys
MD 385