Þjóðviljinn - 18.08.1963, Blaðsíða 7

«1
3ur 18. ágúst 1963
MÖÐVIUINN
SÍÐA y
UM SKJOLDUNGASOGU
Bjami Guðnason:
XJM SKJÖLDUNGASÖGTI.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs.
Reykjavík 1963.
Hvað er Skjöldungasaga?
Af henni hafa farið furðu
iitlar sögur á síðari öldum,
þegar frá eru skilin lærðra
manna rit á síðastliðinni öld
og yfirstandandi, en þau rit
hafa lítt náð til alþýðu manna
á Islandi. En enginn þeirra
fræðimanna, sem títt hafa séð
ástæðu til að geta Skjöldunga-
sögu og fara um hana fleiri
eða færri orðum, hafa hana
augum litið eða talað við nokk-
urn mann, sem haft hefur að-
stöðu til að fara um hana
höndum. Sennilega eru nokkur
hundruð ára frá því að mann-
legt auga leit eitt blað af
þeirri bók, og þá auðvitað í
afriti af afriti í marga liðu
og þá brenglað og bramlað frá
upphaflegri mynd, eins og títt ,
var um afrit af fombókmennt-
iim okkar, þegar fram liðu
stundir. í lok 16. aldar sat mik-
ill lærdómsmaður i Norður-
landi, Arngrímur Jónsson, sem
kallaður var „lærði“, af sömu
ástæðu og Ari Þorgilsson hlaut
viðumefnið „fróði". Hann var
náfrændi Guðbrands Hólabisk-
ups og vann sér svo mikið
til ágætis í skiptum við um-
heiminn, sem var mjög fjar-
lægur á þeim árum, að til er
ætlazt, að hvert einasta manns-
barn á fslandi viti á honum
nokkur skil, þegar það hefur
lokið barnaskólalærdómi sín-
um. Rétt fyrir aldmótin 1600
tekur Arngrímur það að sér
að afla sagnritara Danakonungs
sem yfirgripsmestra frásagna,
sem að haldi mættu koma við
að setja saman fornsögu Norð-
urlanda. Svo er það í lok síð-
astliðinnar aldar, að Daninn
Axel Olrik dró fram í dags-
ljósið ágrip af sögu Danakon-
unga, og var hún sú hin sama,
sem Amgrímur Jónsson hafði
sent hinum danska sagnritara
og áður er getið. Og það duld-
ist engum norrænum fræði-
manni, að aðalheimildin að þvi
riti Amgríms hafði vferið
Skjöldungasaga í einhverri
mynd.
Xæssi blöð voru fræðimönn-
um kærkominn fengur, því að
áður mátti heita, að það eitt
væri um Skjöldungasögu með
vissu vitað, að Snorri Sturlu-
son gat hennar í Ynglingasögu
og vitnaði þar til hennar. Það
vissu menn síðast af tilvist
hennar, að hennar er ' getið í
máldagabók yfir bókaeign
klaustursins á Möðruvöllum í
Hörgárdal, og er talið, að sá
máldagi sé ritaður um 1460, þar
til í ljós þykir koma, að Arn-
grímur lærði hafi haft hana
með höndum um 1600. Það eitt
bótti með vissu vitað um þessa
horfnu sögu, að hún hafi verið
saga Danakonunga og \að
bví hliðstæð við Noregskon-
".ngGsögur Snorra. Um ritunar-
tíma hennar varð það eitt vit-
að, að hún var fyrr rituð en
Heimskringla Snorra, en' um
gerð hennar var allt á huldu
og getgátur þar um af ýmsu
*ági. Og rit Arngríms bættu
•bar lítið úr, því að mjög þótti ■
bað orka tvímælis, á hvern
hátt sá lærði maður hefði not-
'ært sér þessa heimild sína.
-n sú skoðun fylgismest, að
hann hefði aðeins tekið úrdrátt
■'eirra atriöa. sem þvðingar-
-oest vnru fvrir sögu Dana, en
óieont öðr". auk bess sem hann
ins einnig úr öðrum heimild-
um. Og ba* var eins og fræði-
mönnum fyndist hér á svo
litlu að byggja, að vonlaust
væri að komast að nokkurri
ákveðinni niðurstöðu um þetta
löngu horfna rit. efni þess og
efnismeðferð, ritunartíma og
stöðu þess í þróun íglenzkra
bókmennta.
En nú hefur ungur norrænu-
fræðingur, Bjami Guðnason að
nafni, tekið þessu verkefni það
tak, að hann hlaut að launum
doktorsnafnbót við Háskóla ls-
lands á síðastliðnu vori, og hef-
ur Bókaútgáfa Menningarsjóðs
gefið út doktorsritgerðina, 19
arka bók, og 20. örkin er ágrip
ritsins á ensku. Sérhver leik-
maður í þessum fræðum get-
ur sannfærzt um, að til grund-
vallar ritinu liggur mikil vinna
og einbeitt rannsókn, og niður-
stöður eru sannfærandi, meðan
aðrir fræðimenn hafa ekki
gert jafnsannfærandi athuga-
semdir.
Rit doktorsins er í tveim
meginköflum. Fyrri kaflinn
fjallar um könnun þeirra texta,
sem með fullri vissu eða mikl-
um líkum eru tengdir Skjöld-
ungasögu á einn eða annan
hátt. Þar eru fyrirferðarmest-
ar athuganir á texta Amgríms
lærða, sem áður er nefndur.
Gagnvart þeim texta er
Bjami mjög í and-
stöðu við fyrri skoðanir.
Það hafði verið hald manna,
að rit Arngríms bæri aðeins
vitni um efnisinnihald Skjöld-
ungasögu, svo langt sem það
náði, en ekki um efnismeð-
ferð, þar sem það væri aðeins
úrdráttur og kaflar Skjöldunga-
sögu mjög styttir. Þegar Bjarni
hefur farið vandlega yfir texta
Arngríms og auk þess öímur
rit, 'sem greinlega hafa stuðzt
við Skjöldungasögu eða sótt til
sömu heimilda og hún, ritaðra
eða munnlegra, þá kemst hann
að þeirri niðurstöðu, „að óhætt
sé að ætla nokkum veginn vist,
að Amgrímur endursegi texta
sinn yfirleitt nákvæmlega og
stytti ekki að marki". Rit þau,
sem gerður er samanburður
'rið, eru Bjarkarímur, Ynglinga-
saga, Jómsvíkingasaga og svo-
nefnt Sögubrot, sem varðveitt
er á skinnblöðum frá því um
1300 og talið hefur verið leifar
af Skjöldungasögu. Sögubrot
hefur ekki sízt verið talið sönn-
un þess, hve Amgrímur hafi
stytt texta sinn, því að þar
er miklu nánar sagt frá þeim
sömu atburðum, sem Arngrím-
ur segir einnig frá, og frásögn
öll breiðari og meir í stil við
Fornaldarsögur Norðurlanda.
En Bjámi leiðir rök að því,
„að Sögubrot sé ungur, end-
ursaminn og aukinn texti
Skjöldungasögu", sem ritaður
er, eftir að Fornaldarsögur
Norðurlanda eru orðnar tízku-
fyrirbrigði í bókmenntum okk-
ar, sem ekki verður fyrr en
löngu síðar en Skjöldungasaga
er rituð samkvæmt því, að
Snorri vitnar til hennar í
Ynglingasögu.
Þegar hér er komið gengur
Bjarni beint að því verkefni
að gera grein fyrir þvi, hvenær
Skjöldungasaga muni hafa ver-
ið rituð, hverjar' muni hafa
verið heimildir hennar, ritaðar
og munnlegar, frásagnarein-
kenni, félagslegar, menningar-
legar og persónulegar rætur og
hvar líklegast sé að leita höf-
undar. Vegna tilvitnana Snorra
f söguna höfðu fræðimenn ekki
séð sér fært að setja sfðari
tímatakmörk ritunar hennar
síðar en um 1220, en öllu fyrr
vildu þeir sízt af öllu vera
vegna þeirra hugmynda, , sem
menn áður höfðu um gerð
hennar í ætt við Fornaldarsög-
urnar. En Bjarni telur meiri
líkur til þess, að hún sé rituð
fyrir aldamótin 1200, og þá
sömu skoðun hafði Finnur
prófessor Jónsson látið í ljós.
Bjarni telur, áð ritun Skjöld-
ungasögu sé vakin af sömu
menningaröldu og rit þeirra
Dananna Sveins Ákasonar og
Saxa og Norömannsins Theó-
dóricusar, en þeir rita bækur
sínar um og eftir 1180, og hon-
um þykir ósennilegt, að fs-
lendingar hafi orðið seinni til
en nágrannaþjóðirnar á Norð-
urlöndum að taka upp ritun í
anda . þeirrar vakningar, enda er
ekki líta allt of djúpt niður
á mágafólkið á fslandi, þá
var það látið koma til mót-
vægis, að í Odda var grein
danskrar konungsættar og það
meira að segja afsprengur
sjálfs Haralds Gormssonar.
Ættartölu þessa telur Bjami
Guðnason megin þess, sem höf-
•undur Skjölungasögu hefur við
að styðjast ritaðra heimilda,
og öðru vart til að dreifa nema
einhverju smælki úr erlendum
helgiritum og sögubókum. En
því fleira er það, sem kemur
til álita sem heim-
ildir sögunnar, þegar litið er
til óskráðra hetjukvæða og arf-
sagna. Sagnir um Skjöldunga
voi-u sérstaklega fjölskrúðugar,
og aðalvandi höfundar því að
Bjarni Guðnason ver doktorsritgerð sína
vitað, að nefndir sagnrita,rar
sóttu sér efnivið til íslenzkra
sagnamanna, en áhrifa þeirra
verður ekki vart á Skjöldunga-
sögu.
í leit að heimildum, sem
höfundur Skjöldungasögu hefði
ausið úr, verður fyrst fyrir
ættartala Danakonunga, sem
muni hafa verið til skráð, áð-
ur en sagan er rituð, og hafi
hún orðið uppistaða ■ sögunnar
allt frá Skildi Óðinssyni til
Gorms gamla. Vitnar Bjarni til
Jóns Sigurðssonar um þá skoð-
un, að langfeðgatal Skjöldunga
sé sennilega ævafornt og eldri
en sagan. Uppruni þeirrar
ættartölu er rakinn að Odda,
og er Bjarni ekki fyrstur um
það, en hann styður það enn
gildari rökum en áður höfðu
verið færð fram, að ættartöl-
una megi ekki aðeins telja af-
sprengi Oddaskóla, heldur
kunni hún að vera verk sjálfs
Sæmundar Sigfússonar hins
fróða. Óg Bjarni getur sér til
um rök þess, að á tímum
Sæmundar töldu Oddaverjar
ættartölu þessa mikils virði,
því að niðuriág hennar er frá
Haraldi Gormssyni og staðar
numið við Sigfús föður Sæ-
mundar. En Loftur sonur Sæ-
mundar kvæntist dóttur Nor-
egskonungs, og til þess að
norska konungsættin skyldi
„velja og hafna, raða og
binda“. segir doktorinn. Þar
tekur hann til vitnis Dana-
sögu Saxa, *sem sannanlega er
f miklum tengslum vlð ís-
lenzkar heimildir. Af kvæðum,
sem höfundur Skjöldungasögu
hafi sótt efnisatriði / til, eru
þessi einkum talin koma til
greina: Grottasöngur, Rígsþula,
Starkaðarkvæðin öll, Bjarka-
mál og Krákumál. Við saman-
burð á þessum kvæðum og þvi,
er sennilegast verður talið um
frásögn Skjöldungasögu, kemst
Bjarni að þeirri niðurstöðu, að
höfundur er ekki að semja
skemmtirit í stfl Fomaldar-
sagnanna, heldur sögurit, —
hann velur einstakar, raun-
sannar frásagnir, en gengur
fram hjá því yfimáttúrulega.
Og að vinnubrögðum söguhöf-
undar athuguðum fellir Bjami
þann dóm, að hann hafi verið
„lærður maður með mikið
veruleikaskyn", hann fer ekki
„hina beinu leið: að endur-
segja arfsagnimar lítt eða ekki
breyttar". Hann kaus „að
halda hinn krókótta stíg: tálga,
hefla og negla, reisa húsið frá
grunni eftir persónuiegum
smekk og kunnáttu. Hann firr-
ist eftir mætti yfimáttúrlegar
sagnir og kynjasögur í því
skyni að gefa sögu sinni veru-
leikablæ, gera hið ósennilega
sennilegt". Bjarna þykir lík-
legast, að í heild sé Skjöld-
ungasaga runnin „frá lærðum
einstaklingí, sem stefnir að á-
kveðnu marki: að tengja Norð-
urlönd vi^ heimssöguna og
skýra uppruna þeirra þjóða,
er þar búa“. Hann telur hana
af rótum þeirrar fornaldardýrk-
unar, sem lætur mest að sér
kveða f Danmörku og Noregi á
síðustu áratugum 12. aldar „og
virðist vera í algleymingi á
Islandi". Þá hefst ritun Is-
lendingasagna af rótum sömu
stefnu. Bjama segir svo hugur
um, „að með Skjöldungasögu
taki Islendingar í fyrsta sinn
að rita sögur annarra þjóða
en Noþðmanna". Hún er eldri
en Ynglingasaga, og Bjarni tel-
ur, að hún muni einnig vera
fyrr rituð en Færeyingasaga og
Orkneyingasaga, og bókmennta-
sögulega afmarkar hann hana'
á þessa leið: „Skjöldungasaga
er konungasaga, sem stendur
miðja vegu milli Ara fróða
og fornaldarsagna í sagnaþró-
uninni. Að tilgangi er Skjöld-
ungasaga konungasaga (og það
ræður flokkun hennar), að efn-
isvali er hún förnaldarsaga, en
hún er — andstætt fomaldar-
sögum — skrásett undir merkj-
um skynsemistefnunnar". Á
12. öld er hið hagnýta sjón-
anmið vaki ritlistarinnar og réð
mestu um það, að skynsemi og
trúgirni, sem fram kemur f
rítum Þingeyrarmunkanna, sit-
ur í fyrirrúmi fyrir skemmt-
uninni. Skjöldungasaga er ekki
skemmtirit, og ef Oddaverjar
eru taldir standa að ritun
Skjöldungasögu, þá liggur hið
hagnýta sjónarmið í augum
uppi: Oddaverjar eru að skrá
sögu sinnar eigin ættar. Sæ-
mundur fróði hafði skráð sögu
Noregskonunga, sem Oddaverj-
ar röktu *einnig til ættir sínar.
Vegna frekari venzla við þá
konungsætt, þegar sonur Sæ-
mundar kvænist Þóru Magnús-
dóttur Noregskonungs, tekur
hann sfðan saman ættartölu
Danakonunga, sem hann rekur
einnig ættir til, sem ofanálag
til jafnaðar, og leggur þar
með grundvöll að ritun sögu
þeirra, þar sem fyllingarefnið
verða frásögur, sem lifað höfðu
f fomkvæðum og alþjóðlegum
sagnieifðum, en úr vinzuð þau
atriði, sem fyrst og fremst voru
skemmtiefnis og að þeirra
tfma mælikvarða stríddu gegn
því, að sagan gæti verið sönn.
læssi Skjöldungasaga er svo
eitt þeirra rita, sem Bjama
þykir líklegt að Snorri Sturfu-
son komist í kynni við í Odda
og ef til vill haft með sér
þaðan, og hún verður honum
bæði heimiid og fyrirmynd að
Ynglingasögu, sem verður upp-
haf meistaraverksins Heims-
kringlu. Skjöldungasaga verður
upphaf ritunar, sem á hátind
sinn í konungasögum Snorra.
Sú verður niðurstaða af könn-
un Bjarna Guðnasonar á upp-
runa og ritun Skjöldungasögu.
4
Og svo er það höfundurinn.
Bjami vill fara variega í að
nefna nöfn. En hann dregur
fram nokkur höfuðeinkenni,
sem höfundur Skjöldungasögu
hafi greinlega haft til að bera.
Hann „er sögufróður maður
með afbrigðum". „Almennri
þekkingu hans i fornfræði,
hvort sem um er að ræða átt-
vísi, sögufróðleik eða skáld-
sikap, er við brugðið". „Sögu-
ritari er auðsæilega lærður
maður. Þetta fær stuðning af
meðferð söguefnisins, því að
sagan er áætlunarverk; höf-
undur fer smiðshöndum um
efniviðinn og er yfirleitt sjálf-
stæður gagnvart heimildum
sínum Þörf hans til að flokka
og skýra að vilja skynseminn-
ar liggur í augum uppi. Hann
er skynsemismaður". Bjami
telur það mögulegt, að hér
úti á fslandi hafi höfundur
komizt í tæri við þá erlendu
bókmenntastrauma, sem greini-
lega ei'u vaki, sögunnar, en
hitt þykir honum trúlegra, „að
hann hafi um skeið ílenzt ytra
og andað þar að sér því lofti
ættjarðarástar og fomaldar-
dýrlcunar, sem setur svip sinn
á andlega stai-fsemi á Norður-
löndum um og eftir 1180 og
við verðum svo vel áskynja
hjá þeim Sveini Ákasyni, Saxa
og Theódóricusi".
Þegar hér er komið stenzt
Bjarni ekki fixeistinguna og
lætur þess getið, að þótt þessi
almennu atriði bindi engan við
söguna, þá virðist Páll Jónsson
Skálholtsbiskup „fullnægja
forkunnarvel þessum skilyrð-
um“. Samkvæmt Pálssögu
biskups, sem er meginheimild-
in um Pál, var hann „næmur
og vel lærðr þegar á unga
aldri“. I Englandsför nam hann
„svo mikið nám, að trautt voru
dæmi til, að nokkur maðr hefði
jafnmikið nám numið né því-
líkt á jafnlangri stund“. En
Skjöldungasaga þendir ákveðið
til kynna höfundar af Breta-
sögum og fleiri mennta af
þeim slóðum. Á líklegasta rit-
unartíma Skjöldungasögu er
Páll bóndi og goðorðsmaður að
Skarði í Landssveit, 1180—
1194, og mætti þá ætila, að
hann hafi haft gott næði til
bókagerðar. Niðurlagsorð dokt-
oi'si'itsins eru þessi: „Páll bisk-
up getur einkar vel verið höf-
undurinn. Allt kemur heim:
ætt, umhverfi, tími, En einhver
nafnlaus ' kann einnig að eiga
hlut að máli. Að öllum líkind-
um er þó söguritarans að leita
á næstu grösum við Pál“.
Svo sem línur þessar bera
með sér, má ekki líta á þær
sem gagnrýni á rit það, sem
hér um ræðir, eða viðleitni
að kryfja til mergjar réttmæti
þeirrar niðurstöðu, sem höf-
undur kemst að. Mig brestur
■n-:»'la. kunnáttu í þessum £x-æð-
um til þess, að ég geti ætlað
mér það hlutverk. Hitt vildi
ég ekki láta liggja £ þagnar-
gildi, að rit þetta hef ég les-
ið mér til mikillar ánægju,
og vildi ég benda öðrum á
það, að í riti þessu er á köfl-
um á mjög skemmtilegan hátt
fjallað um efni, sem er 1
tengslum við lestur gamalkunnra
sagna, svo sem Hrólfs sögu
kx-aka, Ragnars sögu loðbrók-
ar og sona hans og Starkaðar
þess, sem Einar Benediktsson
gerir að uppistöðu eins stór-
brotnasta kvæðis síns, svo
nokkuð sé nefnt, að ógleymd-
um Grottasöng og Rígsþulu og
Jómsvíkingasogu. Þess er ekki
að dyljast, að fyrri hluti dokt-
orsritsins er lítill skemmti-
, lestur alþýðu manna og lat-
ínukaflarnir þar svo fyrirferð-
armiklir, að óhugsandi er, að
not verði1 þeim, sem lítt eða
ekkert þekkja til þeirrar tungu.
Doktorsrit eru samin fyrir
lærða menn með kröfu til við-
urkenningar, en ekki til
skemmtunar og almenns fróð-
leiks fyrir alþýðu manna. En
vissulega væri það æskilegt, ef
hægt væri að sameina hvort
tveggja. Ef með hefði fylgt
þýðing á latínuköflum Arn-
gríms, þá hefði sá kafli orðið
stórum aðgengilegri þeim al-
þýðumönnum, sem nautn hafa
af að sökkva sér í rök, fyrir
samhengi og eðli fomra rita.
— En þegar á lfður ritið, kem-
ur berlega í ljós, að höfund-
ur er búinn ágætum hæfileik-
um til að fara með fræðileg
efni við albýðuhæfi, ljóát og
hressilega. Tvímælalaust meg-
um við vænta bess, að bessi
ungi fræðimaður, sem Hegar
er seztur á ' stól fræðarans við
Háskóla fslands, nái nánara
samstarfi við áhugamenn í
röðum alþýðu eftir bvi sem
árin líða og leikni vex í með-
ferð fræöanna.
Gunnar Benetliklsson.
i