Þjóðviljinn - 14.12.1991, Blaðsíða 10

BÓKáBLáÐl\
Árni Tryggvason. Mynd: Jim Smart.
Leikarinn fellir grímuna
Rúið
rauk í
stúið
ÓÐfluga.
Þórarínn Eldjárn.
Sigrún Eldjárn gerði myndirnar
Forlagið 1991.
Dettur nokkrum það í bug fyr-
irfram hvernig kvæði fyrir börn
gætu helst verið? Maður klórar
sér í kolli og hugsar: tja það á að
vera saga af einhverjum sem rann
á rassinn í sínu amstri. Eða kann-
ski á þar að vera eitthvert bull
sem líkir eftir bullástríðu krakk-
anna? Rétt eins og þegar Rússinn
Kornej Tsjúkovskíj lét rímið ráða
tíðindum í sínum frægu (og óþýð-
anlegu) barnaþulum: þar hjóla
birnir af því rímið býður þeim að
gjöra það.
Ég veit það ekki. En margar
kúnstir kann Þórarinn Eldjám í sinni
bamakvæðabók, ekki síst þá list að
„bulla“ skemmtilega:
Fyrst kom belgurinn og biðan
þá byrjaði skriðan:
Rúið rauk i stúið
sem roð í hundskjaft snúið...
Er þetta ekki ágætt? Manni getur
líka fundist það hafi stórgöfúgt upp-
eldisgildi að segja til dæmis í vor-
kvæði fyrir krakka:
Óð jluga nálgast óðfluga
œtliþað sé góð fluga?
Þórarinn Eldjárn
Hittir þetta í mark hjá krökkum?
Það veit maður ekki fyrr en maður
prófar sjálfur, en það er mjög líklegt.
Sjálfúr hefur lesandi sem nýkominn
er á afaaldur einna mest gaman af
þeim ljóðaleik þar sem er verið að
espa og stríða skynseminni - með
skynsamlegum hætti. Eins og í þessu
kvæði hér:
Frakkinn minn erfótalaus
fótalaus með engan haus.
Hann kemst ekki heim til sin,
hann kemst ekki neitt án min.
Þó er hann á þönum út um
bceinn,
en þykir best að hanga allan
daginn.
Eða þá að kvæðum sem luma á
allrahanda undirtónum og bakþönk-
um fyrir allar kynslóðir, eins og
kvæðinu um Ingó (Ingólf Amarson)
sem er ofan í fjöru í skapi fúlu því
hann finnur þar enga súlu:
Hann finnur gamlan gúmmiskó
oggrœnar netakúlur
en ekki sinar öndvegis-
og ajbragðsgóðu súlur
Hann kemur auga á ótal hús,
með uppþvottavél og sima:
Hann er í réttri Reykjavík
á röngum komutíma...
Þetta er blátt áfram skemmtilegt
kver og líflega prýtt myndum Sig-
rúnar Eldjám, sem falla vel að text-
um og eru þó ekki þrælar þeirra - og
vel var það til fundið að láta glaðleg-
an ljóðaorm fylgja opnu hverri.
Árni Bergmann
Lífróður
Ingólfur Margeirsson skráði eftir
frásögn Arna Tryggvasonar leik-
ara.
Útgri'andi: Orn og Orlygur.
Eg fæddist inn í sólina,“ seg-
ir í upphafí Lífróðurs, ævi-
sögu Arna Tryggvasonar,
sem Ingólfur Margeirsson
hefur skráð. A næstu blaðsíðu
segir: „Foreldrar mínir bjuggu í
skinandi fátækt...“.
Leikarinn og trillukarlinn, sem
minnist sinna fyrstu árataka í lífsins
ólgusjó með jafn mikilli bjartsýni
og skín í gegnum þessar setningar, á
eftir að Ienda í brimöldu og steyta á
ýmsum skerjum áður en hann gerir
upp túrinn með Ingólfi Margeirssyni
í Hrísey 67 árum síðar, þá orðinn
löggiltur ellilífeyrisþegi.
Líkt og hjá trúðnum felst mikill
sársauki á bakvið þá grímu sem
Ámi Tryggvason hefur skýlt sér
með á leiksviðinu. I augum þjóðar-
innar er Ámi leikarinn, scm nær
undantekningarlaust kemur áhorf-
endum í gott skap, einlæg klifurmús
sem kiltar hláturtaugar jafnt ungra
sem aldinna en likt og aðrir mikil-
hæfír gamanleikarar hefur hann
margsannað að hann getur leikið á
allflesta strengi mannlegra tilfínn-
inga. Þegar gríman fellur í Lifróðr-
inum kemur í Ijós hyldjúpur sárs-
auki og myrkur, sem flestir hefðu
kiknað undan. Það sé"m bjargar Áma
er ástin; ástin á leiklistinni og Hrís-
ey, ástin á fólki og ást fólksins á
honum og á það jafnt við um vini
og vandamenn sem og vandalausa,
sem í raun eru ekki vandalausir, því
eins og Ámi segir á einum stað í
bókinni, þá er hann eign þjóðarinn-
ar.
Lífróður er í stuttu máli saga
piltsins sem fæddist í Eyjafirði, ólst
upp í Hrísey, hlaut sína menntun í
alþýðuskóla Jónasar frá Hriflu á
Laugum, varð ástfanginn sem inn-
anbúðarmaður í kaupfélaginu í
Borgarfírði eystra, kom við í
Reykjavík á leiðinni heim til Hrís-
eyjar aftur, gerðist afgreiðslumaður
í Kjötverslun Tómasar, laug sig inn
í Leiklistarskóla Lárusar Pálssonar,
lék sig inn í hjörtu íslensku þjóðar-
innar í Iðnó og á sviði Þjóðleikhúss-
ins og varð einn ástsælasti leikari
okkar.
Áður en undirritaður hóf lestur
bókarinnar sóttu á hann vissar efa-
semdir; gat ekki séð að efniviðurinn
væri spennandi fyrir aðra en þá sem
hafa brennandi áhuga á leiklistar-
sögu þjóðarinnar. En strax í fyrsta
hluta bókarinnar, sem fjallar um
uppvaxtarárin í Hrísey, grípur bókin
lesandann. Kemur þar margt til; ein-
Iægni sögumanns og lifandi frásögn
krydduð mannlegri kímni sögu-
manns, þar sem hann bregður upp
skoplegum myndum af sjálfuni sér
og umhverfi sínu. Þarna er Ámi í
essinu sínu og líkt og hann hefur á
sviðinu gætt ótal persónur lífl og
gert þær að fólki af holdi og blóði,
sprettur Hrísey á fyrri hluta aldar-
innar fram Ijóslifandi og íbúar eyj-
arinnar öðlast líf.
Ingólfur hefur kosið frásagnar-
máta sem alls ekki er auðveldur við-
ureignar. Hann lætur Áma segja
söguna í þátíð, en um leið og frá-
sögnin gerist
persónulegri
breytir hann
um stíl og fær-
ir frásögnina í
nútíð. Yfirleitt
gengur þetta
upp hjá skrá-
setjara og frá-
sögnin öðlast
persónulegri
blæ en ella, en
stundum hnýt-
ur lesandinn
um þessi öm
skipti á milli
tíða. Helst þarf
frásögn, sem
byggir á þess-
ari tækni, að
vera það hag-
anlega gerð að
lesandinn taki
ekki eftir þessum hoppum á milli
tíða og í seinni hluta bókarinnar
tekst skrásetjara það. Þar rennur frá-
sögnin áfram án nokkurra hnökra og
það er ekki fyrr en aftur er gluggað í
textann að lesandinn uppgötvar að
Ingólfur er trúr aðferðinni frá upp-
hafi til enda frásagnarinnar.
Annar hluti bókarinnar segir frá
því þegar Ami yfírgefur föðurhúsin
og hvemig hann byggir sig upp sem
leikari á fjölum Iðnó, eftir stuttan
stans í Borgarfirði eystra. Þetta er
ekki bara saga Árna sem leikara,
heldur jafnframt saga Iðnó á eftir-
stríðsárunum. Líkt og í fyrsta hlut-
anum er frásagnargleði Áma slík að
áhugi vaknar á þessum lokaða heimi
á bakvið tjöldin, þrátt fyrir að Ámi
sniðgangi alfarið slúður og rætni,
sem greiðastan aðgang á að lesend-
um. Þetta er einlæg frásögn af sigr-
um og ósigrum á sviðinu auk þess
sem við kynnumst strembinni lífs-
baráttu Iðnóleikara sem hefúr fyrir
fjölskyldu að sjá.
Þriðji og síðasti hluti bókarinn-
ar, Svarti hundurinn, er átakamesti
hluti bókarinnar og Qallar hann um
þann þátt í sögu Áma sem hlýtur að
koma lesendum mest á óvart. Þar
fellir leikarinn grímuna og í ljós
kemur manneskja sem hefúr orðið
að kljást við illvígan andlegan sjúk-
dóm í fjölda ára. Ámi kallar sjúk-
dóminn „svarta hundinn“. Þetta er
þunglyndi á mjög háu stigi, sem
reglubundið steypir honum út í ystu
myrkur og háir þetta honum mjög
sem leikara, þótt áhorfendur verði
ekki varir við neitt.
Ámi ákveður að kljást við þenn-
an sjúkdóm án lyfja og meðal lækn-
ingaaðferða hans er að sitja á bekk
undir Jóni Sigurðssyni og ræða við
vegfarendur um eigin erfiðleika og
hlusta á raunasögur þeirra. Smám-
saman tekst honum að læra á „hund-
inn“ og í sögulok lítur út fyrir að
tekist hafi að temja óargadýrið í eitt
skipti fyrir öll, þótt Ámi dragi enga
dul á það að hann geti aldrei verið
viss um að hann hafi kveðið þennan
djöful niður.
Það þarf kjark til að opna sál
sína á þennan hátt fyrir lesendum og
þá djörfung hefur Ami. Hann varast
líka að falla í pytt sjálfsvorkunar og
þessvegna öðlast sjúkdómssagan
dýpt og sjúklingurinn reisn, einmitt
þegar hann er mest kvalinn, einsog
þegar hann kastar upp fyrir utan
Þjóðleikhúsið áður en hann fer á æf-
ingu. Flestir hefðu lokað sig inni í
hans sporum en Ámi heldur áfram
að berjast og gleðja íslenska leik-
húsgesti með nýjum persónum.
í þessum hluta kynnumst við
einnig vonbrigðum Áma með vem
sína í Þjóðleildiúsinu. Honum finnst
hann vannýttur þar en samt er ekki
að finna á frásögninni að hann beri
kala til eins né neins. Hann fer til
þjóðleikhússtjóra og segir honum
hug sinn, að sér finnist tími til kom-
inn að hann fái að kljást við stórt
harmskoplegt hlutverk en fær þau
svör að leikhúsið hafi Bessa. Þrátt
fyrir það fær Bessi mjög jákvæð
ummæli hjá Áma og er ekki að efa
að hann meinar það sem hann segir
um þennan kollega sinn, enda hafa
þeir tveir ítrekað átt stórkostlegan
samleik þar sem hvorugur er í
skugga hins. Þannig er það eigin-
lega með alla sem átt hafa samleið
með Áma. Ólíkt
flestum ævisög-
um reynir frá-
segjandi aldrei
að uppheQa
sjálfan sig á
kostnað annarra
né heldur notar
hann tækifærið
til að niður-
lægja þá sem
hann kann að
bera kala til.
I n g ó I f u r
Margeirsson
kemst mjög vel
frá verki sínu.
Hann hefur áður
sýnt og sarrnað
með Lífsjátn-
ingu Guð-
mundu Elías-
dóttur og Allt
annarri Ellu að þessi tegund af
sagnaritun leikur í höndunum á hon-
um. Líkt og í fyrri bókum sínum
hefúr hann náð mjög persónulegu
trúnaðarsambandi við viðmælanda
sinn, svo persónulegu að erfitt er að
sjá hvað er Áma og hvað Ingólfs.
Það er sjaldgæft að lesa ævisögu
þannig skráða að skrásetjarinn
hverfur með öllu, en þannig bók er
Lífróður. Það er list sem alltof fáum
skrásetjumm er gefin, enda útheimt-
ir slíkt mun meiri vinnu en einfold
uppskrift af segulbandi, sem því
miður er alltof oft raunin með það
ævisagnaflóð sem streymir úr öllum
kimum þjóðarsálarinnar.
I stuttu máli sagt: Lífróður er
góð bók sem auðgar lesandann og
þrátt fyrir að þetta sé saga manns
sem þjáðst hefur af þunglyndi ára-
tugum saman, þá eykur hún bjart-
sýni þeim sem fara í þennan lífróður
með þeim félögum. -Sáf
Frásögn Áma er skráð af Ingólfi Margeirssyni.
ÞJÓÐVIL.JINN Laugardagur 14. aesember 1991
Síða 10