Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.1945, Blaðsíða 14

556
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
staðar og svarað fullu gjaldi fyrir
slit, látið hressa við og byggja að
nýju talsvert af staðarhúsum, skil-
að af sjer meiru innstæðufje, en
hann veitti móttöku og útvegað nýtt
letur til prentverksins. Einnig má,
bæta því við, að Skúli útvegaði
þangað lærðan prentara og 1 jet
prenta bæði sumar og vetur, sem
ekki hafði áður verið, og var bóka-
gerð á Ilólum meiri og vandaðri að
ffágangi, en áður hafði tíðkast,
meðan hann hafði forsjá þeirra
mála.
Athyglisverð er álitsgerð þeirra
skoðanamanna, þar sem hvorugur
þeirra gat talist óhlutdrægur. —
Bjarni var um þessar mundir hinn
magnaðasti óvinur Skúla út af fyrri
viðskiftum þeirra, en Guðni, var
inikill vinur Halldórs biskups. Hefði
því mátt ætla, að með þessu væri
málið ijr sögunni, en það var öðru
nær, því árið 1748 fær Skúli brjef
frá Bjarna á Þingeyrum, sem kom
honum mjög á óvart. Ritar Bjarni
fyrir hönd biskups, og kemur nú
með fjölda margar kærur á Skúla
fyrir vanskil. Gerði Skúli stjóminni
grein fyrir þeim öllum, lið fyrir lið,
með svo gildum rökum %ð stjórnin
ljet sjer vel lynda. ,
En biskup, sem hvorki var fjár-
reiðumaður nje mikilmenni, hvað
sem annað má um hann segja, hjelt
áfram að jagast í stjórninni um
þetta, þar til hún bar sig upp við
konung, og skipaði hann nýjan
„Rannsóknarrjett“. Var þeim Magn
úsi lögm. Gíslasyni og Birni sýslum.
Markússyni, falið að rannsaka mál-
ið að ný.ju og fella dóm í því sem
fyrst, Var Skúli sýknaður af öllum'
ákærum, og óx vegur hans stórum
við alt þetta umstang. Sannfærðust
stjórnarherrarnír í Kaupm.h. um að
Skúli væri maður sem væri stöðu
sinni vaxinn og óhætt væri að
treysta. Stuðlaði þetta þannig drjúg
um að hinum óvænta frama hans,
sem nú var skamt undan. Þó annar
hafi verið tilgangur þeirra, seni að
ofsóknunum stóðu.
Á þeim tímum, sem Skúli var
staðarhaldari á Hólum, kom fyrir
atvik, er sýnir hve vendilega hann
gætti hagsmuna stólsins, þar sem
hann ljet þá sitja í fyrirrúmi fyr-
ir mannúð þeirri og samúð með
fátæku fólki, sem var þó svo ríkur
þáttur í eðli hans. — Jón Stein-
grímsson, er síðar varð hinn nafn-
kunni „eldprestur“ á Kirkjubæjar-
klaustri, segir frá því í æfisögu
sinni, að er hann var ungur, hafi
hann sótt um ölmusuvist í Hóla-
skóla, og hafi Harboe sjálfur próf-
að sig, og talið að: „Jeg sje hæfur
að takast í skólann, en sje svo fá-
tækur og kunni ei að gefa með
mjer, og það sannaði Skúli satt að
vera, en afsegir jeg inntakist án
meðgjafar". — Lagði þá göfug-
mennið Harboe eindregið til, að
Jón yrði tekinn í skólann, en Skúli
þybbaðist á móti. En þá snaraði
Jón Thorcillii, sem ætíð var með
Harboe, út skólagjaldinu fyrir Jón
hinn fyrsta vetur, en eftir það rætt
ist svo úr fyrir honum, að hann
þurfti ekki á ölmusu að halda, En
er frá leið, segir Jón að Skúli hafi
reynst sjer góður og ráðhollur, en
bætir því við að Ijóst sje að Skúla:
„Hefur verið ætíð lítið gefið um
skólalærdóma'1.
Virðist næstum, sem Skúli hafi
verið búinn að gleyma því, er líkt
stóð á fyrir honum, og Jóni Stein-
grímsyni og vonbrigðum þeim, sem
ölmusu-synjun Steinp biskups olli
honum þá, og áður er frá sagt. —
Vísast er að alveg sjerlega óheppi-
lega hafi staðið á, því eins og ótal
dæmi sanna, var Skúli jafnan vin-
ur og verndari fátæklinga og smæl-
ingja. ' : Vtf;
Deila Skúla við kaupmann.
EINU STORMÁLI verður að gera
grein fyrir, sem Skúli átti í, meðan
hann var sýslumaður í Skagafirði.
— „Companíið" eða Hörmangarar,
eins og þeir eru oftast kallaðir,
höfðu fengið Islandsverslunina frá
ársbyrjun 1743. Og þótt oft þættu
óhæg verslunarviðskifti áður
keyrði þó uin þvert bak er þeir
voru teknir við. Drógu þeir*úr inn-
flutningi matvöru, svo að bjargar-
skortur varð, en fluttu inn gnægðir
af tóbaki og brennivíni. Einnig tóku
þeir upp þá nýbreytni, að skipa
kaupmönnum niður sitt árið á
hverja höfn þar sem því varð við
komið, til að fyrifbygja að þeir
vinguðust við landsfólkið. Var
þetta Hörmangara fjelag voldugt
að auði og ítökum, og því ekki
heyglum hent að rísa til varnar,
hvað þá sóknar gegn ofríki þeirra.
Má telja það eitthvert stórfengleg-
asta afreksverk Skúla fógeta, að
honum tókst að brjóta Hörmang-
ara algjörlega á bak aftur. Var það
alveg einstæð djörfung,. eins og
málum háttaði þá, að þora að leggja
til atlögu við þann „Golíat“.
Skúli hafði að vísu betri aðstöðu
til slíkra stórræða, en ýmsir aðrir,
þar sem hann átti áhrifaríka vini
í Kaupm.h. bæði Gram (d. 1748)
og fleiri, svo hafði álit hans í ís-
lensku stjórnardeildinni vaxið stór-
um á undan gengnum árum. Var
þó langt frá að hættulaust væri
þetta tiltæki hins unga skagfirska
sýslumanns, sem reið á vaðið. —
Hörmangarar, höfðu sterka aðstöðu
og rnikil ítök, og gat orðið viðsjár-
vert að verða fyrir reiði þeirra.
En Skúli hafði auðgast vel, og seg-
ir Esphólín: „Hann hafði svo mikið
fjármagn og ríki, að lítt þurftr
kaupmanna við“. — Gerði það að-
stöðu hans traustari h.jerlendis.
Strax um haustið 1743 sendi Skúli
stjórninni kæru, og bar ýmsar sakir
á Ovesen kaupmann á Ilofsós. En
tíðindalítið mátti þó kalla, þar til
árið 1745, er Hofsós-verslun selá1
gjörónýtt járn. Ljet Skúli það boð
ganga um sýsluna, að menn skyldu