Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1963, Blaðsíða 4

Séra Gisli Brynjólfsson: Byggðasaga Brunasands VI
í
ÞÁ er komið að þeim bæ,
er seinastur byggðist á
Brunasandi — Teygingalæk. —
Hann stendur við vestur-jaðar-
inn á stór viki, inn í hraunið, þar
sem Eldvatnið fellur fram á
sandinn. Er þaðan langt til
slægna, en seigt til beitar í
hrauninu eftir að það fór að
gróa upp. Hefur það sjálfsagt
ráðið staðsetningu þessa býlis í
upphafi. Það er byggt í landi
Hruna enda samnefnt við þann
bæ fyrst í stað — kallað Efri-
Hruni.
n
Sverrir Magnússon, síðar bóndi á
Klauf í MeðaHandi mun hafa byggt
bæinn á Teygingalæk þar sem hann
er nú. Það var árið 1860. Ekki var
hann þar nema 4 ár. Vorið 1864 flytja
að Læk hjónin Jón Sveinsson og El-
in Jónsdóttir. Þau bjuggu áður að
Á á Siðu. Sr. Páll Pálsson, sem þá
var prestur Fljótshverfinga telur El-
ínu á Teigingalæk ,,prýðilega“ bæði
að kunnáttu og hegðun og {á ekki
aðrir slíkan vitnisburð í sókn hans
það árið. Má af því ráða að hún hetf-
ur verið vel gerð kona. Afkomendur
þessara. hjóna í beinan karlegg haía
síðan búið á Teygingalæk. Eftir þau
bjó þar Jón sonur þeirra í rúm þrjá-
tíu ár. Hann var giftur Ólöfu Bergs-
dóttur frá Fossi, af ætt sr. Jóns Stein-
grknssonar, annálaðri gæða- og mynd
arkonu. Hún var blind mörg síðari
ár æfi sinnar og andaðist 9. des. 1943
og skorti þá hálft ár á tírætt.
c
onur þeirra, Jón, tók við bui af
föður sínum 1918. Hann var kvæntur
Guðríði Auðunsdóttur frá Eystri-Dal-
bæ í Landbroti. Jón var mikill fram-
faramaður í búnaði og bætti jörð
sína á margan hátt, byggði þar hús
úr steinsteypu, raflýsti með vatnsafli
og hóf túnrækt á sandinum austan
við hraunið. Reyndist sú ræktun bæði
erfið og kostnaðarsöm, jarðvegurinn
áburðarfrekur og túninu hætt við
kali sökum þess hve flatt landið er.
— í búskapartíð þeirra Jóns og Guð-
ríðar komst Teygingalækur í þjóð-
braut eftir að vegurinn var lagður
yfir hraunið og ekki þurfti að krækja
fyrir tangann fram á sandinn. Gerð-
ist þá oft mjög gestkvæmt á heimili
þeirra, sem var rómað fyrir rausn og
góðar móttökur og mikla fyrirgieiðslu
húsbóndans við alla ferðamenn. Jón
andaðist haustið 1961. Fyrir nokkrum
árum lét hann búið í hendur sonar
síns, Ólafs Jóns, sem nú býr á Teyg-
ingalæk, kvæntur Sveinbjörgu Ingi-
mundardóttur frá Melhól í Meðal-
iaindL
H’r að framan hetfur verið rakin
í stórum dráttum byggðasaga Bruna-
sandsins — yngstu sveitarinnar á fs-
landi — og sagt frá fáeinum atrvik-
um úr iítfi fólksins þar. Þessi saga
mun ekki teljast frábrugðin sögu ann
arra byggðairlaga í landinu eins og
þær hafa gerzt um aldaraðir, allt
frá landnójmstáð og fram undir okkar
daga.
Brunasandur fer að byggjast strax
og fólkið kemur auga á, að þar er
3áfvænlogra beldur en í landtþrengsl-
um sveitanna í kring. Og yfirleitt má
segja, að á Sandinum hafi fólkinu
búnazt vel þegar tekið er tillit til
allra staðlhátta og þeirra möguleika,
sem fyrir hendi eru.
Eins og fyrr er greint, má segja
að tveir séu aðalkostir bújarðanna á
Sandinum. Það voru góðar engjar þax
sem hægt var afla heyja handa öllum
sikepnum, hrossum, fé og mjólkur-
kúm. Og í annan stað var það beitin,
sérstaklega kjarngóð á nýgræöunum
þar sem grasið var að leggja sand-
inn undir sig. Tók fé mjög vei við
sér þegar það fékk jörðina nýkom-
ið af húsi. Nú eru þessir landskostir
— engjarnar og beitin — ekki not-
aðir eins og í fyrri daga. Með breytit-
um búskaparháttum hefur verðmæti
þeirra rýrnað.
E ngjamar hafa gengið úr sér og
ræktuð tún hafa tekið við af þeim, og
mikil og samfelld innigjöf er komin í
staðinn fyrir útbeitina. Bn vel er bú-
ið á Brunasandi enn í dag. Þar hafa
verið innleiddar nýjungar og fram-
fariir síðustu áratuga í íslenzkum land
búnaði ekki síður en annars staðar.
Það þarf varla að taka það fram, að
sómi er þar á hverjum bæ og bílveg-
ur heim í hlað. Það er á hverjum
sveitabæ nú orðið. En það, sem menki
legra er: í þessari mjög svo flatlendu
sveit er raforka frá vatnsaflsstöð á
öllum heimilum nema einu, Slétta-
bóli. Og þetta er nokkuð öruggt afl
og jatfnt, hverju sem viðrar, því vatns-
magnið i lækjunum, sem koma undan
hrauninu minnkar ekki að ráði þótt
þurrkatið sé.
En fólksfækkunin, flóttinn úx
sveituinum hefur sagt til sán á Bruna-
sandi ekki síður en annars staðar.
Árið 1940 voru þar 10 heimili með
50 manns. Nú eru ekki eftir nema
5 heimili með 22 mönnum. Úr þessu
má íbúuan Sandsins ekki fækka, ef
>H heimili hans eiga að haldast í
byggð.
vatusstrólkur upp í loftið. Upp úr bylgj-
unum lyftist hinn risavaxni skrokkur,
hærra og hærra, eina ... tvær ... þrjár
setkúndur.
á springa þrjú púðurpundin í
fallbysisunni. Hveliurinn hverfur næst-
um milli rúms og bylgja og atburða,
en skutullinn er lagður af stað í ferð
sína, hæfir hvalinn og inni í skrokk hans
springa önnur þrjú púðurpund og senda
blóðugar kjötflyksurnar í allar áttir.
Svo er ekki liðið nema brot úr sek-
úndu, þegar hvalurirun er aftur horfinn,
en á hástigi taugaæsandi atburða er
eins og tímaskynjunin raskist. Heilinn
starfar svo hraitt og brot úr sekúndu
verður margar sekúndur.
Ég mam eftir skutlinum eins og boga
í loftinu. Svo hlýtur það andartak að
hafa komið þegar hvalurinn tók við-
bragð. Skrokkur hans þandist, eins og
fjöður og hvarf svo í froðulöðrið niður
í djúpið og ég man eftir skipstjóranum,
sem hJjóp á harðastökki írá fallbyas-
unni og áhöfninni sem hljóp aftur og
fram um þilfarið.
Hve fljótt hvalurinn hatfði raun-
verulega brugðið við, hve eldisnöggt hann
Ihafði kafað, gat ég síðar séð á hval-
línunni. Hún þaut hvæsandi úr geymslu-
stað sínum í lest skipsins, hvein eins
og rekól, yfir hjólásinn á spiiinu, upp
í gegnum blökk í mastrinu, sem hrist-
ist og fjaðraði undan þrýstingnum, nið-
ur í aðra blökk á þilfarinu og út úr
stafni skipsins, þar sem hún hvarf
niður í djúpið 300 metra, 600 metra,
900 metra.
Skipstjórinn hrópaði, vélsdminn
hringdi og „Sonja“ byrjaði að þokast
á eftir hvalnum, svo að iinan slitnaði
ekki við snöggan kipp.
Dýrið kom upp langt í burtu og
lá kyrrt á yfirborðinu og blós. Það hafði
fengið spikskot. Skutullinn hafði borazt
inn í bakið fyrir aftan baikuggann og
ekki Skaðað nei<t<t viðkvæmari Mffæri
sikepnunnar. Um borð í „Sonju" var
byrjað að draga hvalinn að sikipinu
með dráttarvinidunni. Á sama andartaki
hrakti sársaukinn hvalinn aftur á flótta.
Aftur varð að gefa limma út, svo að
hún slitnaði ektki. Sjötíu—áttatíu smá-
lestir af lifandi kjöti þutu eins og tund-
urskeyti aftur og fram um hafflötinn.
Þegar hvalurinn fór að þreytast og ekki
var lemgur hætta á að línan slitnaði,
dróst hvalveiðiskipið „Sonja“, 100 smá-
lesta stórt, 90 feta langt járnskip, í gegn-
um öldurnar á eftir fórnardýrinu með
átta til tíu sjómílna hraða á klukku-
stund, meðan skrúfan var hreyfingar-
laus. Jafnvel þegar 100 hestafla vélin
var látin ganga hálfa ferð afitur á bak,
rann skipið allhrafct áfram og þannig
gekk það í klukkustund. Það var loks
eftir hálfa aðra klukkustund að skipið
komst svo nálægt hvalnum að annað
skot hitti hann beint í hjartað rébt fyriír
aftan bægslið. Þar með lauk hinu langa
helsfcriði, en þó ekiki fyrr en dýrið hafði
enn einu sinni reynt að flýja mður í
djúpið og kafað svo það brakaði í lín-
unni hjá hjól/vindunni. Eina mínútu
hélzt það í kafi, en bardaganum var
lokið. Sjórinn litaðist rauður á stóru
svæði, hvalurinn kom upp á því miðju
og valt skyndilega á hliðina — sfcein-
dauður.
að var svo og svo margar smá-
lestir af iýsi, svo og svo margar smá*
lestir af spiki, auk ókeypis vefcrartorða
a± kjöti handa heilli gTænlenzkri ný-
lendu — og jafnframt eyðing tignarLeg-
asta lítfs, sem maður hefur séð.
Bróðir Thomas hafði verið niðri á
hvalskrokknum og dælt lofti inn í kvið-
arhol hans, í gegnum jámpípu, svo að
hann flaut auðveldlegar. Þegar hann
kom aftur upp á skipið og haldið var að
landi, stóðum við samthliða við borð-
sbokkinn. Hann var enn ekki jafn gamal-
kunnugur mér og ég honum. Engu að
síður velti hann skrotuggunni miUi
tannanna og sagði kumpánlega: „Þeir
eru svo hægix og rólegir... Sjf þeir
væru eins geðvondir og maðurinn...
Þá gæti einn eins og þessi barið okkur
í plokkfisk.. . ,“
4 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
1*.. tölublað 1963 ,