Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1963, Blaðsíða 6

Tómas Guðmundsson.
hafa gengið byltingu næst I íslenzkum
kveðskap! En fyrst er nú það, að run-
hendan er síður en svo fráhvarf frá
rími. Þar er haldið bæði stuðlum og
höfuðstöfum og endarím notað í ofaná-
lag. í öðru lagi er svo hitt, sem Matthías
hlýtur að kunna skil á, að sú yarð ekki
raunin, að hið mikla kvæði ylli því, að
eftir tilkomu þess væri fornyrðislag eða
dróttkvæður háttur úr sögunni og run-
hendan kæmi í staðinn. Ég minnist þess
ekki, að Egill sjálfur notaði nokkru
sinni runhendu nema í Höfuðlausn, en
eftir að hann orti það kvæði, kvað hann
Sonatorrek, Arinbjarnarkviðu og fjölda
lausavisna. Og langflest allra varð-
veittra dróttkvæða ortu skáld, sem voru
yngri en Egill!
Eins og flestir aðrir, sem hylla
að meira eða minna leyti hið órímaða
form, virðist Matthías líta mjög á ann-
an veg en Sigurður Nordal á menning-
arlega þróun okkar íslendinga, en þó
vitna þeir báðir til orða Nordals,
Matthías og Sigurður A. Magnússon.
Verður ekki annað séð en Matthías
skilji ekki gildi andófs og virkra að-
gerða Snorra Sturlusonar gegn dönsun-
um. Hann segir Snorra hafa barizt gegn
þeim án árangurs og telur þá íhalds-
semi hans að hefja slíka baráttu bera
framsýni hans og smekk ekki jafnfag-
urt vitni og Heimskringla stíl hans og
ritleikni. Æ, mikil ósköp eru að sjá höf-
und Njálu-bókarinnar bera á borð ann-
að eins og þetta! Hverju öðru en Eddu
Snorra og fastheldni hans og nokkurra
annarra manndómsmanna hans tíðar og
aldanna næstu skyldi það mega þakka,
að hér flæddi ekki yfir slík feiknaalda
erlendrar riddaramenningar, sem átti
sér enga stoð í íslenzkri sögu eða þjóð-
félagsháttum, að hún skolaði burt lif-
andi og virkri þekkingu á fornu skálda-
máli og stuðluðu rími, sögulegum áhuga
og þeirri tilfinningu fyrir íslenzkri
tungu, sem kom jafnt fram hjá hinu
eina blóðvitni íslenzks sjálfstæðis, Jóni
biskupi Arasyni, sem hjá óviðjafnanleg-
tun skörungi hins nýja siðar, Guð-
brandi Þorlákssyni? Hvað mundi hafa
valdið þeim undarlega samruna gamals
og nýs, sem af urðu rímurnar, ef ekki
áhrif Snorra Sturlusonar? Hvað um ís-
lenzka tungu, bókmenntir og þjóðernis-
tilfinningu og andóf gegn þjakandi á-
hrifum nauðaaldanna miklu, ef hann
hefði ekki skapað það meistaraverk
vits, þekkingar og framsýni, sem reynd-
ist okkur flotholt andlegs áhuga og
staðgóðrar, þjóðlegrar kveðskaparhefð-
ar um aldir í hafískrepptri vök hörm-
unganna, undir konungs- og kaup-
mangarasvipu og eldregni úr iðrum
jarðar — svo sem Heimskringla varð
Norðmönnum ómetanlegur aflgjafi
glæsilegrar endurreisnar seint og um
síðir?....
Sigurður Nordal, höfundur okkar
menningarlegu stjórnarskrár frá 1924,
einn hinn mesti heimsborgari okkar að
menntun og menningarlegri fágun, hef-
ur fært að því óræk rök, að heilbrigð
fastheldni okkar íslendinga á menning-
arerfðir og bókmenntahefð hafi aftur og
aftur bjargað okkur frá bráðum voða.
Hann sýnir svo ljóst sem verða má, að
það sé hinu íhaldsverndaða samhengi
íslenzkra bókmennta að þakka, „að
skáld vor hafa farið svo fá gönuskeið
á síðustu öld og verk þeirra fyrir bragð-
ið úrelzt miklu minna en samtímabók-
menntir annarra þjóða“......Með þessu
móti“, segir hann, „hefur heilbrigt íhald
bjargað miklum kröftum frá því að fara
forgörðum, og það er ómetanlegt fyrir
fámenna þjóð. Við megum ekki við því,
að rithöfundar vorir svigni eins og strá
fyrir hverjum goluþyt bókmennta-
tízku, sem um Norðurlálfuna blæs, og
verk þeirra verði svo framtiðinni ó-
nýt“.... (Leturbr. mín. G.G.H.) Þetta
mundi Matthías Johannessen geta skil-
ið, en öðru máli gegnir um Sigurð A.
Magnússon. Hann er þarna á öndverð-
um meiði, harmar, hve natúralisminn
reyndist hér tiltölulega áhrifalítill,
harmar, að við erum enn nátengdir ís-
lenzkum hugsunarhætti, mótuðum af
íslenzkri erfðamenningu, telur skáld-
verkin því lífvænlegri, sem skáldin
fleygja sér hömlulausari út í straum
tízkustefnanna, svigna „meir fyrir
hverjum goluþyt, er blæs um Norður-
álfuna“ — já — nú má bæta Ameríku
við.
1H atthías talar 1 l»ók sinni um
vindmyliubaráttu þeirra, sem hafa í
ræðu og riti sýnt sársaukakennda rækt-
ar- og ihaldssemi sina gagnvart gam-
alli ljóðhefð. En sannarlega er það bar-
átta við vindmyllur, þegar þeir Sigurð-
ur A. Magnússon reiða til höggs gegn
fjandskap okkar, sem viljum fara með
gát, gegn erlendum straumum og stefn-
um. Ég hef til dæmis áreiðanlega eytt
samtals tíma, sem svarar nokkuð mörg-
um árum, í að fylgjast með bókmennt-
um umheimsins, og mér virðist það
ekkert gortkennt að skýra að gefnu til-
efni frá eftirfarandi staðreyndum: Ég
hóf lestur erlendra bóka fjórtán ára
gamall, þaulkynnti mér fram að 1930
norrænar bókmenntir og eftir því sem
kostur var á bókmenntir annarra þjóða
á þeim málum, sem ég gat lesið mér að
gagni, frumsamdar og í þýðingum —
og þá ekki sízt rússneskar og pólskar,
og á árunum frá 1929—’30 las ég svo
heiltækt bandarískar bókmenntir og þá
einkum skáldsögur, að ég skrifaði mjög
langa tímaritsgrein um skáldsagnagerð
Bandaríkjamanna á öðrum og þriðja
tug þessarar aldar — með stuttum inn-
gangi um eldri bókmenntir þeirra, og
jafnframt las ég frá því ég var ungling-
ur bókmennta- og menningarsögu, svo
sem ég til náði. Þessu hef ég haldið
fram síðan, eins og mér hefur unnizt
tóm til vegna skylduvinnu og ritstarfa.
Samtímis hef ég kynnt mér félagsmál
og stjórnmál, að svo miklu leyti sem
menning þjóðanna er undir þeim komin
og mér hefur verið unnt. Sérstaklega
vil ég taka fram, að á dögum Rauðra
penna og fram að 1948 varði ég geysi-
miklum tíma í að kynna mér raunveru-
lega stefnu ráðstjórnarinnar rússnesku,
ekki sízt með tilliti til andlegra mála,
fékk mann, sem kunni rússnesku til
hlítar til að lesa fyrir mig og kynna
mér markverðustu greinar í Literaturn-
aja gazetta, kynnti mér n518 hln mlk!u
rússnesku réttarhöld gegn fyrrverandi
foringjum í byltingarliðinu rússneska
og las öll sovézk skáldrit, sem ég fékk
til náð í þýðingum. Þetta gerði ég í full-
um skilningi þess, að einangrun og ein-
hæfing, sem er ein tegund ófrelsis á
vettvangi bókmenntanna, er engan veg-
inn æskileg andlegu lífi ökkar íslend-
inga, enda hygg ég, að Sigurður Nor-
dal verði síður en svo sakaður um
menningarlega einangrunarstefnu. —
Hann segir í áðurnefndri ritgerð, þegar
hann hefur fært sín þungvægu rök fyr-
ir gildi stuðlasetningar íslenzkra ljóða
og varðstöðu um hreinleik tungunnar:
„En hættan getur ekki einungis staf-
að frá þeim, sem vilja opna mál vort
og menntir upp á gátt fyrir erlendu
vogreki. Hitt er ekki síður varhugavert
að vilja gera landið að þjóðlegu fjósi,
þar sem enginn erlendur ljósgeisli skín
inn, en japlað er og tönnlazt á Eddum
og fornsögum um aldir alda“.
Smávegis leiðrétting
í ræðu sinni á fundi Stúdentafélags
Reykjavíkur 23. febr. sl. sagði Sigurður
A. Magnússon, að með þýðingu Svein-
bjarnar Egilssonar á kviðum Hómers
hafi verið brotið blað í íslenzkri bók-
menntasögu. En það er nú síður en svo,
að áhrif Sveinbjarnar Egilssonar væru
ein að verki um mál- og formfegrun ís-
lenzkra bókmennta á öðrum fjórðungi
19. aldar, — hvað þá um breytt efnis-
val og viðhorf. Þeir Eggert Ólafsson og
séra Jón Þorláksson voru þar ærið á-
hrifaríkir, og það sem meira er: Lífs-
starf þeirra sem skálda og andlegra
leiðtoga er eitt hið eftirtektarverðasta
og lærdómsríkasta, sem ég kann skil á.
Eggert hreifst á námsárum sínum er-
lendis af anda upplýsingarstefnunnar og
varð brennandi í andanum um fræðslu
og manndómsvakningu fslendinga, en
samtímis var hann rammþjóðlegur, vildi
meðal annars auka reisn og siðfágun fs-
lendinga með því að taka upp ýmsa
forna siði, sem á var höfðingsháttur.
Hann hafði sem náttúrufræðingur glöggt
auga fyrir fegurð og furðum íslands, en
sá ennfremur nytsamleg gæði landsins
og vann samhliða að aukinni þekkingu
þjóðarinnar á því, sem það hafði upp á
að bjóða og að vakningu trúar hennar
á bjartari framtíð. Hann var jafnfjar-
lægur guðsafneitun, hálfvelgjulegri
skynsemitrú og meinlætakenndum bók-
stafstrúarbrögðum, en allt þetta var
uppi með Norðurlandaþjóðunum á náms-
árum hans. í hans augum og hjarta var
Guð hinn blessandi faðir gróandi mann-
lífs og gróðursællar moldar, og var sú
guðstrú í fyllsta samræmi við allt í
senn: það bezta í þjóðlegri menningu
hinna dugmiklu og fengsælu bænda og
sjósóknara átthaga hans við Breiðafjörð,
nytsemianda upplýsingarstefnunnar, að-
dáun þá á sköpunarverkinu, sem nátt-
úrufræðin hafði blásið honum í brjóst,
og brýna þörf þjóðar hans. Svo urðu
þá áhrif hans á þjóðina og bókmennt-
irnar eins og gleggst verður af Huldu-
ljóðum Jónasar Hallgrímssonar.
Jón Þorláksson varð snemma kunnur
og metinn af frumkveðnum ljóðum sín-
um, og þá einkum lausavísum, sumum
spaklegum, öðrum gamansömum,
hnyttnum og stundum hvassyrtum. En
þótt hann væri smekkvís vel að þeirrar
tíðar hætti, orðsnjall og hagmæltur,
skáru Ijóð hans sig ekki úr kveðskap
annarra skálda að bragarháttum og
báru ekki stórlega af að líkingasnilli,
málfegurð eða hugmyndaauði. Það var
fyrst er hann tók að fást við hin miklu
skáldverk þeirra Miltons og Klopstocks,
að snilli hans og andleg auðgi naut sín
og blómgaðist. Hann mun hafa haft á
tilfinningunni, að bragarhættir frum-
kvæðanna samrýmdust ekki sem bezt
íslenzkri ljóðhefð, en jafnframt fann
bann, aS ekkl hæfSu þe!m þe!r bættir,
sem á hans öld voru helzt tíðkaðir
hér á landi. Og svo tók hann þá að
svipast um eftir bragarhætti, sem ekki
væri honum það erfiður, að hann tor-
veldaði honum mjög að láta hugsun,
hugblæ, myndsköpun og líkingar frum-
kvæðanna njóta sín, en væri svo tiginn
að yfirbragði, að hann væri samboðinn
efni og anda hinna miklu skáldverka.
Og sakir samhengis íslenzks máls og
menningar reyndist honum bragarhátt-
urinn ekki vandfundinn. Hann valdi
fornyrðislagið, frumhátt íslenzkra Ijóða,
hátt þann, sem er á Völuspá, Sonatorreki
og fleira hins andríkasta, orðsnjallasta
og stílhreinasta í fornum skáldskap ís-
lendinga. Það mundi svo hafa komið af
sjálfu sér, að hann lagði sig fram um
að vanda mál og líkingar, Svo að hann
fengi haldið hinum tigna og skáldlega
blæ frumkvæðanna, og er auðsætt, að
hann hefur sótt orð og þá ekki síður
fordæmi um orðmyndun til höfunda
eddukvæða og nafngreindra fornskálda,
t. d. Egils, en einnig hefur hann viðað
að sér úrvali orða úr óbundnu máli
og af munni alþýðunnar, en atvikin
höguðu því svo, að honum hafði gef-
izt kostur á að kynnast tungutaki fólks-
ins víða um land. Hann hafði kynnzt
því í tveim sýslum Vestfjarða, dvalið
í Vestur-Skaftafells-, Rangárvalla- og
Árnessýslum, í Borgarfirði og við
Breiðafjörð og var frá því að hann var
hálffimmtugur, búsettur norður í Öxna-
dal. Það rrtundi verða að kallast tilvilj-
un, að einmitt faðir Jónasar Hallgríms-
sonar réðst aðstoðarprestur til séra Jóns,
en sá, sem á annað borð ber skyn á ís-
lenzka tungu, á anda hennar og blæ-
brigði, hann sér, ef hann ber saman
málið á þýðingum Jóns Þorlákssonar
og á sumum fegurstu ljóðum Jónasar,
að það er engin tilviljun og síður en
svo eingöngu að þakka þýðingum Svein-
bjarnar Egilssonar á kviðum Hómers
og áhrifum erlendra skálda, hve vel
meðfædd snilligáfa Jónasar nýtur sín,
en þetta verður að minni raun ekki
fullkomlega skilið eða skýrt nema
menn hafi gert þennan samanburð, en
Framhald á bls. 13
Sigurður Einarsson.
0 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
18. tölublað 1963 !