Lesbók Morgunblaðsins - 14.04.1984, Blaðsíða 14

Um
greinasafn
dr. Sigurbjarnar
Einarssonar biskups,
Coram Deo
— Fyrir augliti Guðs
EFTIR GUNNAR STEFÁNSSON
i
Umræða um bækur í blöðum er stund-
um einkennileg. Dægurflugur eru
ræddar fram og aftur með lotulöngum
viðtölum og umsögnum vikum saman,
bækur sem eru prentaðar í nóvember,
seldar í desember og gleymdar í janú-
ar. Önnur rit sem eiga sígilt erindi við
lesendur eru látin ósnert. Eina þeirra
bóka langar mig að fjalla um lítið eitt þótt seint sé. Það
er greinasafn dr. Sigurbjörns Einarssonar biskups, Cor-
am Deo — Fyrir augliti Guðs. Bókin var tekin saman í
tilefni sjötugsafmælis höfundar og kom út haustið 1981.
Allt efni bókarinnr hefur birst áður á víð og dreif, en á
einum stað veitir það nokkurt yfirlit um rit höfundar
um guðfræði, kirkju og trúarlíf. Útkoma bókarinnar var
því góður fengur, og páskar mega heita kjörinn tími til
að fletta henni lítið eitt.
Ritgerðunum er fylgt úr hlaði með tveim greinum
sem hvor ,um sig er glögg leiðarvísan um efni bókarinn-
ar: Jón Sveinbjörnsson prófessor ritar um guðfræði Sig-
urbjörns Einarssonar og Páll Skúlason prófessor ritar
greinina „Kennimaður kristninnar". Jón víkur fróðlega
að þeim vanda guðfræðingsins að „brúa bilið milli sögu-
legrar-greinandi guðfræði og boðunar, en boðunin flest
í því að reyna að skynja í textanum úrslitaspurningu
allrar tilveru og tjá hana svo að aðrir skilj i,“ segir Jón.
Hann skýrir þetta nánar: „Það er erfitt að flytja texta
aftan úr öldum og gera hann skiljanlegan nútíma-
mönnum, og því brýnt að kanna aðstæður fyrstu les-
enda og höfunda, lífsviðhorf þeirra og hugmyndir, ella
gæti svo farið að textinn misskildist og rangtúlkun ætti
sér stað. — Á hinn bóginn er sú hætta fyrir hendi að
mjög nákvæm og „fræðileg" umfjöllun á texta hafi það
í för með sér að menn sjái ekki skóginn fyrir trjánum og
boðskapurinn komi ekki til skila. Þetta er eitt höfuð-
vandamál guðfræðinnar, ekki aðeins prédikunarinnar
heldur einnig ritskýringarinnar."
Ég hlýt að vísa því til kunnáttumanna að meta guð-
fræði Sigurbjörns Einarssonar og Biblíutúlkun hans
sem fram kemur í ýmsum ritgerðum í bókinni. En fyrir
ósérfróðan lesanda er umfjöllun hans jafnan ljós og
læsileg. Áreiðanlega er rétt það mat Jóns Sveinbjörns-
sonar að Sigurbjörn leysi þann túlkunarfræðilega
vanda sem áður var lýst með sérstökum glæsibrag.
Raunar held ég að enginn íslenskur kennimaður nú á
dögum hafi náð slíkum árangri sem hann að færa boðun
orðsins í þann búning að hún komi áheyrandanum við,
án þess manni finnist að verið sé að einfalda hana og
útþynna, breiða yfir það sem örðugt er.
Hér eru aðeins tvö sýnishorn eiginlegra prédikana
Sigurbjörns: síðasta jólaræða hans í sjónvarpi og síð-
asta nýársprédikun hans í biskupsembætti. Prédikaran-
um geta menn kynnst betur í ræðusöfnunum fjórum
sem út hafa komið á fjörutíu árum: f hendi Guðs (1944),
Meðan þín náð (1956), Um ársins hring (1964) og Helgar
og hátíðir (1976). Ekkert af efni þessara bóka er tekið
upp í Coram Deo. Aftur á móti eru hér allmargir kaflar
úr hirðisbréfi Sigurbjörns, Ljós yfir land (1960), þar sem
bæði er gerð grein fyrir túlkun Biblíunnar, starfi
prestsins, og mati höfundar á stöðu íslensku kirkjunnar
um það bil er hann tók við biskupsembætti. Ennfremur
eru hér nokkrar eldri greinar um þau efni, flestar úr
tímaritinu Víðförla er Sigurbjörn stýrði um skeið.
Coram Deo — raunar hefði hin íslenska mynd nafns-
ins mátt duga — skiptist í fjóra hluta. „Efnið frá upp-
hafi“ nefnist hinn fyrsti. Þar eru greinar um meginat-
riði guðfræðinnar, Ritninguna óg boðun orðsins. Annar
hluti, „Þekking og trú“ og hinn þriðji, „Fögnum fyrir
Drottni" eru þó enn forvitnilegri að mínum skilningi, og
við efni í þeim verður hér einkum staldrað. Hér er að
finna greinargerð höfundar fyrir eðlismun trúar og vís-
inda og leiðréttingar á þeim gróna misskilningi að
kristindómur og vísindi séu einhverjar andstæður. Þá
er hér fjallað um kristinn mannskilning og gert upp við
þá bláeygu framfaratrú sem setti mark sitt á menning-
arlíf um aldamót og entist lengur hér en annars staðar
vegna sérstakra þjóðlífsaðstæðna.
I þriðja hluta er ekki síst fjallað um guðsþjónustuna,
skírnina, ennfremur um fræði Lúthers og kenningar,
trú og breytni að skilningi hans og hvað hann sagði um
bænina. — Síðasti hluti bókarinnar nefnist „Sýnir“ og
hefur að geyma tvær greinar, aðra um skólamál, hina
um endurreisn Skálholts, sem dr. Sigurbjörn átti
manna mestan hlut að.
Aftast í bókinni er ritaskrá Sigurbjörns Einarssonar,
taldar greinar hans og ritgerðir í blöðum og tímaritum.
Fengur er að skrá þessari en hræddur er ég um að hún
sé gloppótt. Þannig minnist ég blaðagreina sem ekki eru
taldar hér. Einnig vantar nokkrar útfararræður sem
prentaðar hafa verið: Um Bjarna Benediktsson, Ásgeir
Ásgeirsson og Hermann Jónasson, allt birt í dagblöð-
um, svo og ræða við líkbörur séra Sigurðar Einarssonar,
prentuð í Eimreiðinni 1967. Tækifærisræður Sigur-
björns eru tíðum frábærar eins og alþjóð veit, en ekkert
sýnishorn þeirra er hér að finna. Nokkrar eru teknar
upp í safnið Um ársins hring.
II
í grein Páls Skúlasonar er því lýst hvernig Sigurbjörn
Einarsson talar máli kristinnar trúar andspænis guð-
lausri samtíð, hvort sem slíkt guðleysi birtist í beinni
afneitun eða afstöðuleysi. Hér er um að ræða „afhelgun
veraldar" eins og Páll kveður að orði. Sú afhelgun er
víðtæk menningarleg og félagsleg framvinda sem rekur
rætur sínar aftur á síðustu öld. Hún er einatt undir
merki vísindahyggju sem efldist mjög á seinni hluta
nítjándu aldar. Aldrei var bjartsýnin meiri en þá,
traustið á getu mannsins til að ráða við umhverfi sitt.
Trúarbrögðin urðu í margra augum ekki annað en forn-
aldarleifar, feyskinn trjástofn sem ruðningsmenn nýs
tíma og samfélagshátta myndu ýta úr vegi eins og
hverjum öðrum farartálma.
Þetta hafði vitanlega gífurleg áhrif á öll húmanísk
fræði og má segja að þau hafi aldrei síðan borið sitt
barr. Ekki kom það síst víð guðfræðina og þar með
grundvöli kristinnar kirkju og skilning hennar á hlut-
verki sínu. „Margir guðfræðingar brugðu reyndar á það
ráð í eina tíð að reyna að laga hina kristnu kenningu að
þeirri afhelgun veraldar sem þeir stóðu frammi fyrir,“
segir Páll Skúlason: „f heimi án helgidóma þar sem allt
á að lúta valdi mannsins, eða þar sem allt á að vera
útskýranlegt, rekjanlegt eftir leiðum mannlegrar rök-
vísi, sáu þeir ekkert pláss fyrir leyndardóma trúarinn-
ar, engan stað fyrir Jesú sem eiginlegan og sannan son
Guðs, sendan í heiminn til að líða fyrir syndir mann-
anna og frelsa þá úr viðjum hins illa. Kristin kenning
skyldi öll vera í samræmi við hina bjartsýnu trú manna
á eigin getu til að leysa öll vandamál og allar gátur.“
Þessi hyggja varð reyndar hér á landi einhvers konar
mælikvarði á „frjálslyndi" í trúarefnum, og er það enn í
margra augum. Frjálslynd guðfræði var sú stefna köll-
uð að sveigja undan í boðun ýmissa undirstöðuþátta
kristinnar kenningar, synd og sekt mannsins, frelsun,
náð og friðþægingu Krists. Nátengd þessum undan-
slætti fyrir ásókn hinna veraldlegu sjónarmiða og vís-
inda er tilkoma spíritismans. Hann varð býsna áhrifa-
ríkur í andlegu lífi á íslandi upp úr aldamótum og náði
fótfestu í kirkjunni fyrir tilverknað snjallra málflytj-
enda. „Sálarrannsóknir" voru tilraun til að svara trú-
arlegum spurningum um framhaldslíf með einhvers
konar aðferðum reynsluvísinda. Flestir munu nú viður-
kenna, þar á meðal ýmsir forustumenn spíritista
sjálfra, að þessi tilraun hafi engum árangri skilað og
ítök spíritismans í kirkjunni eru nú hverfandi.
Það er guðleysi vísindahyggjunnar eða frumstæðs
skilnings á vísindum sem Sigurbjörn fjallar hvað mest
um í öðrum hluta bókarinnar, „Þekking og trú“. Enn er
á kreiki sú hugmynd, og gaus upp í blöðum fyrir nokkr-
um árum, að vísindalegar kenningar um uppruna lífsins
á jörðinni stangist á einhvern hátt á við sköpunarsögu
Biblíunnar. Þá flutti Sigurbjörn erindi í útvarp sem hér
er prentað, þar sem hann sýnir fram á með ljósum
rökum hversu slíkt er í rauninni fjarri öllum skilningi.
Hann segir:
„... margnefnd og rangnefnd barátta þekkingar og
trúar, vísinda og kristindóms, var ekki og er ekki bar-
átta raunhyggju gegn hleypidómum. Það sem kirkjan
hefur átt við að etja er áróður fyrir lífsskoðun, aldrei
annað. Ef menn halda því fram að Darwin hafi sett
skaparann af, þá er það trú, hvorki annað né meira. Og
þó að til hafi verið kristnir menn sem töldu sig þurfa að
kveða niður vísindalegar tilgátur eða niðurstöður um
þróun til þess að bjarga skaparanum, þá er það mis-
skilningur á málavöxtum og í andstöðu við Biblíuna. En
hitinn sem hljóp í umræður um kenningar Darwins á
sínum tíma og enn getur brunnið á stöku stað, stafar af
því að Darwin er teflt fram sem úrslitavitni í trúboði.
Hann á sjálfur ekki sök á því og rökin eru engin fyrir
því ef um allsgáða hugsun er að ræða.“
Þetta fjallar höfundur um í ýmsum tilbrigðum, meðal
annars rækilega í ritgerðinni „Biblían, kirkjan og vís-
indin". — Vísindahyggja aldamótanna sem byggði á
hinni björtu „trú á manninn" sem áður var vikið að átti
fyrir sér að hljóta mikinn hnekki. Tvær heimsstyrjaldir
sáu fyrir því, og enn hangir líf á hnettinum á bláþræði
fyrir tilstilli þeirrar háþróuðu tæknigetu mannsins sem
gerir honum kleift að tortíma sjálfum sér margsinnis.
„Trúin á manninn" heitir reyndar ein ritgerð bókarinn-
ar. Þar er dregið fram í hverjar ógöngur hin guðlausa
ofurtrú á manneskjuna hefur leitt. Það er þessi trú sem
lifir í kommúnismanum og draumi hans um stéttlaust
paradísarþjóðfélag. Manneðlisrómantík er einnig að
baki nasismanum þótt þar sé hún ekki bundin við
ákveðna stétt heldur ákveðið kyn. „En í báðum þessum
myndum," segir Sigurbjörn, „hefur trúin á manninn
haldist í hendur við og leitt af sér þá fyrirlitningu á
manneskjunni og mannhatur sem vart hefur þvílíkt
þekkst."
En hver er hinn kristni húmanismi? Hvað er það í
augum kristins manns sem lyftir manneskjunni, í
hverju felst vegsemd hennar? Eins og rakið er í þessari
grein Sigurbjörns er maður Biblíunnar fallinn, hann er
syndari. Hann brýtur gegn vilja Guðs. Kristinn maður
trúir ekki á það brigðula heimsbarn sem er hann sjálf-
ur. Traust hans er á Guði sem elskar manninn og vill
frelsa hann. Sú trú forðar kristnum manni frá því að
fyllast svartsýni og vonleysi þótt syrti að allt um kring.
Þannig er það ekki rétt að kristindómurinn líti á mann-
eskjuna sem smáa, veika og lítilmótlega. Veik er hún að