Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1984, Blaðsíða 6

„Sagnfræðin er að leggja
undir sig svið mannlegs lífs,
sem skipta fólk mjög miklu
máli, en var alls ekki venja að
leggja stund á fyrir bara 10
árum: Hversdagslegt heimil-
islíf, kvennamenningu, bama-
menningu og bamauppeldi“
stund á fyrir til dæmis tíu árum. Það er
alls kyns hversdagslegt heimilislíf,
kvennamenning, barnamenning og barna-
uppeldi og þess háttar hlutir sem fólk er
að sinna mjög mikið núna. Ég held að
þetta gefi sögu nýja möguleika á því að ná
til almennings umfram það sem hún hefur
gert til þessa. Og það er mikil fjarstæða
sem hefur heyrst að þessi saga sé eitthvað
minni þjóðarsaga en stjórnmálasaga.
AÐ Gera Nemendur
Að Betri
Verkmönnum
Páll: Þessi aukna fjölbreytni í verkefna-
vali og viðfangsefnum í sögu, málfræði og
bókmenntafræði helst eflaust í hendur við
það að þjóðfélag okkar er orðið mun fjöl-
breyttara og fjölskrúðugra en áður var. En
þetta tengist e.t.v. ekki síður breyttum
vinnubrögðum og nýjum kennsluháttum.
Gunnar: Ef við hugum að því sem hefur
verið að gerast í háskólum á sviði mann-
legra fræða að undanförnu, þá held ég að
ein merkasta breytingin sé sú að fræðin
hafa orðið hagnýtari, ekki hagnýtari í
þeim skilningi að við höfum einhverja
tryggingu fyrir því að þau skili auknum
hagvexti, heldur á þann veg að þau geri
nemendur að betri verkmönnum á sínu
sviði en ekki bara fróðari. Ég held að þetta
sé meginbreyting sem orðið hefur á há-
skólum: Aukin verkmenntun og minni
fræðsla.
Eftir því sem ég þekki til, að minnsta
kosti í minni grein, sagnfræðinni, þá
stöndum við jafnfætis öðrum háskólum í
þessari þróun. Það hefur verið lögð sívax-
andi áhersla á ritgerðavinnu, á að þjálfa
fólk í að skrifa um grein sína, vinna í
henni, miðla henni til annarra. í sögu höf-
um við gengið lengra á þessari braut en í
nokkrum öðrum háskóla sem ég þekki til.
Og ég veit að sama hefur verið að gerast í
fleiri greinum heimspekideildar.
Höskuldur: Ég held að þetta sé alveg rétt
og þetta hafi gerst í flestum eða öllum
greinum hér við háskólann. Þessi aukna
áhersla á vinnubrögð og verkefnavinnu
hefur ákveðna afleiðingu fyrir nemendur.
Hún gerir það miklu erfiðara að stunda
námið í hjáverkum með vinnu líkt og áður
var þegar dugði að fylgjast með í tímum og
„Ég held að það sé mikill
misskilningur, sem er mjög
útbreiddur, að íslensku eigi
að kenna í skólum á sama
hátt og erlent mál“
tileinka sér ákveðið lesefni fyrir próf,
skriflegt eða munnlegt. f flestum greinum
er námið orðið stöðug vinna, það eru verk-
efni allt misserið og minna um próf en var.
Páll: Þið virðist báðir telja þessa þróun
mjög jákvæða. En er hún það að öllu leyti?
Er ekki hættan sú, að stúdentar einangrist
meira frá þjóðfélaginu og að fræðin séu
gerð óaðgengilegri og fjarlægari hinum al-
menna borgara um leið og kennslan verður
hnitmiðaðri og markvissari?
Gunnar: Nei, ég held að það sé þvert á
móti. Ég held að það sé miklu meiri hætta
á því að þau fræði sem hugsa sig sem fræði
eingöngu — sem hugsa sig sem lokaðan
heim eins og mér fannst vera mikil til-
hneiging til að gera, t.d. þegar ég var hér
við nám fyrir 10—20 árum — að þau ein-
angrist og missi hæfileikann til að ná til
almennings. En ef maður hugsar um fræð-
in sem eina jurt í hinum þjóðfélagslega
garði, sem okkar hlutverk er að rækta, þá
hljótum við náttúrlega að hugsa um það
m.a. hvernig hún vex með öðrum jurtum.
Ég held að á síðasta áratug hafi háskóla-
menn tekið að hugsa meira um hlutverk
greina sinna í þjóðfélaginu og möguleika
Höskuldur Þráinsson,
prófessor í íslenskri málfræði og for-
seti heimspekideildar trá 1983.
þeirra til þess að ná til fólks og gera þar
eitthvert gagn.
Sagnfræðin
Og Deilur Um
SÖGUKENNSLU
Páll: Nú hefur verið nokkur umræða um
sögukennslu á síðum Morgunblaðsins í
vetur, en ég hef ekki orðið var við að marg-
ir sagnfræðingar í háskólanum hafi lagt
þar orð í belg. Það vaknar því spurning um
tengsl sagnfræðinnar og sögukennslu í
landinu. Hefur ekki sagnfræðin hér við
deildina vissar skyldur gagnvart sögu-
kennslu í skólum landsins?
Gunnar: Jú — alveg tvímælalaust — en
sannleikurinn var sá með þessa umræðu
sem þú tekur dæmi af sérstaklega — hún
var svo ómálefnaleg að það var mjög erfitt
að blanda sér í hana eins og hún fór fram í
haust. Ég er viss um að einhverjir sögu-
kennarar við deildina eiga eftir að láta í
ljós álit sitt á þessari umræðu og því sem
var málefnalegt í henni, sem var satt að
segja afskaplega lítið.
Eg held að það megi segja að sögu-
kennsla í skólum hér sé í vissri kreppu og
að greinin saga eða sagnfræði hafi dregist
aftur úr og vanþróast sem kennslugrein.
Ég tel alveg hiklaust að það sé hlutverk
háskóladeildarinnar að stuðla að því að
bæta úr því. Hún gerir það ekki ein, en það
kemur henni við og ég held að það sé í
þeim skilningi sem heimspekideild á að
rækta sín fræði í þjóðfélaginu. Það kemur
henni við hvernig þau fræði sem eru
stunduð í heimspekideild eru rækt í skól-
unum. Ég held t.d. að það megi varpa því
fram, að sú kreppa sem saga er í núna í
skólunum sé afleiðing af því að hún var
tæplega til sem sjálfstæð fræðigrein hér í
háskólanum fyrr en eftir breytingu sem
var gerð á heimspekideild árið 1965. Áður
var .saga annars vegar til sem partur af
íslenskum fræðum og þá eingöngu ís-
landssaga, og hins vegar sem mannkyns-
saga sem var kennd til B.A.-prófs með ein-
um stundakennara, sem var maður í fullu
og föstu starfi í menntaskóla, en kom
hingað upp í háskóla kl. 5 og kenndi milli 5
og 7. Það var allt og sumt sem hér var
kennt í sögu, þangað til tekin var upp
kennsla í sagnfræði til B.A.-prófs við
breytinguna 1965. Ég held að það sé ein-
mitt athyglisvert að taka eftir því hvernig
sögukennsla í skólunum hefur að vissu
leyti drabbast niður í framhaldi af þessari
vanrækslu háskólans.
MlSSKILNINGUR
í ÍSLENSKUKENNSLU
Páll: Nú hefur þú, Höskuldur, tekið þátt í
umræðu í vetur, sem einnig fór fram á
síðum Morgunblaðsins, um íslenskt mál,
framburð og fleira. Telur þú, að íslenskir
málfræðingar geri nægilega mikið af því
að ræða um íslenskt mál á opinberum
vettvangi?
Höskuldur: Ég held að það hafi skort
töluvert mikið á að menn hér við háskól-
ann tækju þátt í þess háttar umræðu.
Einnig hefur skort á að þeir skiptu sér af
og hefðu áhuga á því sem er verið að gera
í skólunum. Ég held að það sé vaxandi
áhugi á því í deildinni — eins og Gunnar
kom reyndar að — að hugleiða hvernig
Gunnar Karlsson,
prófessor í sagnfræði og forseti
heimspekideildar 1981—1983.
megi bæta úr þessu. Fram til þessa hafa
menn lítið hugsað um það hvernig á að
kenna íslenskt mál, hvað felst í móður-
málskennslu. Menn hafa því ýmsar rang-
hugmyndir um þetta. Ég held t.d., að það
sé mikill misskilningur, sem er mjög út-
breiddur, að íslensku eigi að kenna í skól-
um á sama hátt og erlent mál. Sumir virð-
ast t.d. halda að móðurmálskennarar hafi
ekkert ráðið við þágufallssýkina vegna
þess að þeir kunni svo lítið fyrir sér í
kennslufræðum og þeir geti í því efni lært
ýmislegt af kennurum í erlendum málum.
Það séu til aðferðir til að berja inn í menn
ákveðin munstur og ef þeim væri beitt í
íslenskukennslunni, þá væri hægt að
kenna mönnum að segja „mig langar" í
staðinn fyrir „mér langar". Eg held að
Páll SkÚlason Ölafur K. Magnússon tók myndirnar.
prófessor í heimspeki.
menn átti sig ekki nægilega á því, hvorki
almenningur né heldur margir þeir sem
fást við íslenskukennslu, að þarna er alveg
grundvallarmunur á. Móðurmálið lærir
fólk með allt öðrum hætti en erlend mál.
Páll: Þess virðist gæta dálítið meðal
málfræðinga, að þeir vilji ekki fella dóma
um gott og vont málfar, ekki segja okkur
hvað sé góður eða slæmur framburður.
Eiga málfræðingar að vera svona hlut-
lausir gagnvart viðfangsefni sínu — ís-
lenskunni?
Höskuldur: Ég held að það sé nauðsyn-
legt fyrir þá sem fást við rannsóknir að
vera ekki alltof uppteknir af því hvaða
niðurstaða á að koma út úr athuguninni.
Ef menn hafa heitar skoðanir á því hvern-
ig það ætti að vera sem þeir eru að rann-
saka, þá getur það haft áhrif á þá sem
rannsakendur, þeir verða ekki hlutlausir.
Ég held að málfræðingar átti sig betur á
því en margir sem fást við móðurmáls-
kennslu — ekki síst ef sú kennsla felst í
því að kenna móðurmálið eins og erlent
mál — að málfræðireglur eru bara lýsing
málfræðinga á því hvernig fólk talar. Þeir,
sem hafa skoðað tungumál, vita að sumir
tala svona og aðrir öðruvísi og að það er
engin fræðileg ástæða til þess að fella gild-
isdóm um slíkt.
Páll: Getur þú ekki sagt mér hvað er góð
íslenska?
Höskuldur: Jú, góð íslenska er ekki
málfræðilegt hugtak. Við höfum öll skoð-
anir á því hvort og hvenær vel er að orði
komist. En það er ekki spurning yfirleitt
um rétt eða rangt. Ég held að menn rugli
því oft saman sem er málfræðilega rétt og
hinu sem fer vel eða illa í málfari eða stíl.
Þetta stafar kannski af því hvernig móð-
urmálið hefur verið kennt í skólum, t.d.
þegar kennari leiðréttir ritgerðir. Þá strik-
ar hann gjarnan með rauðu jafnt í mál-
fræðilegar villur, t.d. vitlausar beygingar-
myndir, sem oftast eru gerðar af klaufa-
skap, og svo kauðalegt eða vont málfar. Þá
fá menn á tilfinninguna — og kennararnir
hafa þá kannski á tilfinningunni líka — að
þetta sé allt saman spurning um rétt og
rangt.
Þessa sama sjónarmiðs gætir stundum í
þáttum í dagblöðum og útvarpi. í stað þess
að segja „betur færi “ eða „betra væri“, þá
segja menn „rétt væri“ að taka svo eða svo
til orða. Þetta stuðlar að ruglingi á því
sem er málfræðilega rétt og hinu sem er
spurning um gott eða vont mál.
Málfræði —
MÁLSKRÚÐSFRÆÐI
Páll: Þú vilt sem sagt gera skýran grein-
armun á málfræði og málskrúðsfræði.
Málskrúðsfræðinni — sem fjallar um beit-
ingu málsins, hvernig tala eigi og rita mál-
ið með góðum árangri — hefur því miður
lítið verið sinnt hér í deildinni. Kennarar
og aðrir eru raunar sífellt að beita mál-
skrúðsreglum og löngu tímabært að leggja
meiri rækt við þessa fræðigrein. En hvers
vegna skyldi hún hafa verið vanrækt?
Gunnar: Ég held að allar greinar mann-
legra fræða hafi verið að búa sér til hlut-
leysisvígi, verið að reyna að finna sér ein-
hvern vettvang til þess að standa á þar
sem hægt væri að stunda greinina sam-
kvæmt aðferðum náttúruvísinda á hlut-
lægan og hlutlausan hátt. Ástæða þess að
málskrúðsfræðin hefur ekki eignast rúm í
heimspekideildum háskóla er sú, að það er
augljóslega engin leið til að stunda hana á
hiutlausan hátt. Hún er fræðigrein sem
byggist á grundvallarhugtökum eins og
gott og vont. Ég held að í innsta eðli sínu
geri sagnfræðin það líka, en menn hafa
reynt mjög mikið til þess að stunda hana
þannig að hún geri það ekki. Svo ég skýri
þetta örlítið nánar, þá er sagnfræði eða
saga kannski í kjarna sínum samanburður
á því hvað var betra og hvað var verra við
það að vera til í gamla daga. Þetta er mjög
einfaldað, en í innsta eðli sínu er saga
kannski sprottin af hugmyndum um það
hvort við höfum gengið til góðs götuna
fram eftir veg. Það hefur verið feimnismál
að segja þetta í háskólum, vegna þess að
náttúruvísindin hafa sett okkur ákveðnar
reglur um það hvernig við ættum að vera
og ein af þeim reglum er að við megum
ekki hugsa um gott og vont.
Páll: Er þessi regla ekki tóm blekking og
jafnvel sjálfsblekking á hæsta stigi?
Hvernig á að ræða um þau fyrirbæri sem
fengist er við í mannlegum fræðum án
þess að nota sífellt hugtökin gott og vont?
Hljótum við ekki sífellt að leggja mat á
þessi fyrirbæri vegna þess að þau eru verð-
mæti? Tungumálið, sem við tölum, og sag-
an, sem við heyrum til, skipta pkkur máli
og hafa slík áhrif á líf okkar að það virðist