Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1984, Blaðsíða 7

„Góð íslenska er ekki mál-
fræðilegt hugtak. Við höfum
öll skoðanir á því hvort og
hvenær sé vel að orði komist.
En það er ekki spuming yfir-
leitt um rétt eða rangt“
nánast óhugsandi að við getum hugsað
nokkra heila hugsun um þessi fyrirbæri án
þess einmitt að leggja mat á þau, taka
afstöðu til þeirra. Eg held að hér þurfi að
gera skýran greinarmun á því að leggja
mat annars vegar og svo hins vegar því að
vera áreiðanlegur eða hlutlægur í fræðum
sínum. Þó að við leggjum mat á hluti og
reynum að vega og meta gildi og verðmæti,
þá er auðvitað ekki þar með sagt að viö
séum orðin hlutdræg eða óhlutlæg. Lög-
fræðin og ástundun réttarfars í landinu er
mjög gott dæmi um þetta.
Gunnar: Ég get alveg fallist á þetta. Ég
er sammála því að ástæða þess að við
leggjum stund á mannleg fræði sé áhugi á
gildum og verðmætum og að rangt sé að
afneita því. Hins vegar held ég að sögulega
séð, þá hafi þessi leit að hlutleysi leitt af
sér merkar uppgötvanir. í sagnfræði var
þessi hlutleysiskrafa sett fram með' boð-
orðinu að segja söguna „eins og hún átti
sér stað í raun og veru“. Þetta slagorð er
sett fram í andstöðu við afskaplega siða-
vanda sögu, sögu sem var notuð til að
halda fram ákveðnum siðaboðum. Ég held
að með þessu móti hafi fræðigreininni ver-
ið lyft á fullkomnara og betra stig, þó að
það sé ófullnægjandi fyrir okkur núna.
ÍSLENSK FRÆÐI AÐ
SUMU LEYTI Auðveld
Páll: Er mikill munur á því að leggja
stund á íslensk fræði og að stunda sam-
bærileg fræði við erlenda háskóla?
Gunnar: Það er nokkuð erfitt að gera
svona samanburð. Þó má segja að það sé
að sumu leyti mikið lúxuslíf að stunda ís-
lensk fræði — a.m.k. hvað sögu varðar — í
samanburði við t.d. ensk eða þýsk fræði.
Það er svo miklu auðveldara að fá yfirsýn
yfir íslenska sögu en sögu stærri þjóða og
við eigum því að mörgu leyti mun léttari
leik en stórþjóðirnar. Ég held að íslands-
saga sé ekki að sama skapi fátækari en
hún er kannski auðveldari, vegna þess að
við höfum þó hér þjóðfélag sem hefur þró-
ast að miklu leyti sem sjálfstæð heild eins
og hvert annað þjóðfélag í Evrópu eða Am-
eríku.
Höskuldur: Ef við berum íslenska mál-
fræði saman við t.d. enska málfræði, þá er
það að segja að hundruð eða þúsundir
manna hafa fengist við enska málfræði
áratugum ef ekki öldum saman. Þeirra
málfræði er náttúrlega ekki að sama skapi
víðáttumeiri en okkar. Segja má, að það sé
bæði kostur og galli fyrir íslenska mál-
fræðinga að málið er tiltölulega lítið rann-
sakað miðað við sum önnur mál. Það er
galli að því leyti að það er ýmislegt sem
maður veit ekki um sitt mál sem aðrir vita
um sitt móðurmál, en á hinn bóginn þarf
þá ekki að kvíða verkefnaskorti! Auk þess
hefur verið vaxandi áhugi meðal erlendra
málfræðinga á að fá að vita hvað íslenskan
kann að segja þeim um þeirra mál, ef þeir
bera þau saman við hana. Athuganir ís-
lenskra málfræðinga vekja því oft athygli
annarra. Segja má að tiltölulega auðvelt sé
að vera málfræöingur á íslandi og geta
eitthvað lagt til málanna, því að margt er
hægt að segja um málið.
Gunnar: Nú höfum við verið að tala um
íslensku og sögu sérstaklega, vegna þess að
við, sem sitjum fyrir svörum, erum kenn-
arar í þeim greinum. En hvað um alþjóð-
lega grein eins og heimspeki, hefur hún
sama hlutverk í heimspekideild og þessar
þjóðlegu séríslensku greinar? Er þetta ís-
lensk heimspeki eða er íslenskur heim-
spekingur að reyna að vinna á alþjóðlegum
vettvangi sem heimspekingur, eða er
heimspeki kannski partur af íslenskum
fræðum?
Engin Svör
í ElTT SKIPTI FYRIR ÖLL
Páll: Það er til marks um sérstöðu heim-
spekinnar að hún hefur verið inngangs-
fræði í háskólum um margar aldir, verið
talin grein sem allir háskólamenn þyrftu
og ættu að stunda fræða sinna vegna til að
tileinka sér þann hugsunarhátt sem hæfir
ástundun hvers kyns vísinda og fræða. Það
sem einkennir heimspeki er að þar er
spurt um forsendur og ástæður hlutanna
almennt og yfirleitt. Heimspeki miðar að
því að gera okkur kleift að ræða af skyn-
samlegu viti um hvað sem vera skal og
mynda skynsamlega orðræðu um heiminn.
Það er augljóst mál, að ein slík orðræða er
ekki til, hún klofnar upp og þannig verður
til margvísleg heimspeki, ólík kerfi og
ólíkar stefnur. Menn afmarka viðfangsefn-
in og þannig hafa mótast fræðigreinar
sem hafa greint sig frá heimspekinni sem
viðleitni til að ræða um heiminn sem heild.
Tengsl við heimspeki má þó finna í öllum
fræðigreinum. Málfræðin vísar til spurn-
inga um eðli tungumálsins og hvernig það
vísar til heimsins. Sagnfræðin vísar til
spurninga um framvindu sögunnar, hvort
hún lúti lögmálum, stefni að einhverju
marki o.s.frv. Einkenni heimspekilegra
spurninga er að okkur er ljóst að við höf-
um engar leiðir til að finna fullnægjandi
svör við þeim í eitt skipti fyrir öll. Þessar
spurningar eru því sífellt opnar og við
hljótum því ávallt að takast á við verkefni
sem við vitum að ekki verður lokið. Þetta á
auðvitað við öll eiginleg vísindi og fræði.
Þekkingar- og skilningsleit mannsins er
endalaus.
Hvað varðar heimspeki hér á íslandi, þá
skapar það okkur sérstök skilyrði að við
eigum ekki sérstaka heimspekihefð á borð
við flestar aðrar Evrópuþjóðir. Þessi hefð
er ólík eftir þjóðlöndum og það má tala um
þýska, franska, breska og jafnvel danska
heimspeki. Ég held að við, sem vinnum að
heimspeki í háskólanum, höfum á tilfinn-
ingunni að við séum að móta nýja hefð í
menningu okkar. En það er of snemmt að
segja hver tengsl hennar verða við hin
þjóðlegu íslensku fræði.
Ýmsar upplýsingar um heimspekideild
Starfsemi deildarinnar er dreifð um húsnæði háskólans, en aðalaðsetur hennar og
skrifstofa eru í Árnagarði. í deildinni starfa eftirtaldar stofnanir: Bókmenntastofnun,
Heimspekistofnun, Málvísindastofnun, Sagnfræðistofnun og Stofnun í erlendum tungu-
málum. í tengslum við deildina starfa Stofnun Árna Magnússonar og Orðabók háskól-
ans.
Prófessorar í heimspekideild eru 10, dósentar 14, lektorar 10, erlendir sendikennarar
8 og þar aö auki kenna þar um 60 stundakennarar.
Stúdentar við deildina eru 850, þar af 500 konur og 350 karlar. Á síðasta ári útskrif-
uðust þaöan 74 stúdentar með B.A.-próf, 12 síúuSntar með cand. mag.-próf og 10
stúdentar í íslensku fyrir útlendinga.
Kennslugreinar heimspekideildar
a) Til B.A.-prófs: Almenn bókmenntafræði, almenn málvísindi, danska, enska, finnska,
franska, gríska, heimspeki, íslenska, latína, norska, rússneska, sagnfræði, spænska,
sænska og þýska.
b) Til cand. mag.-prófs: Danska, enska, íslenskar bókmenntir, íslensk málfræði og
sagnfræði.
c) Til bacc. philol. Isl.-prófs: Islenska fyrir erlenda stúdenta.
Um sögu og stöðu heimspekideildar
Sögu heimspekideildar má að einu leyti líkja við sögu heimspekinnar sjálfrar: Deildin
hefur fóstrað ýmsar fræðigreinar sem síðan hafa vaxið frá henni og tekið sér bólfestu í
öðrum deildum. Slíkt gerðist fyrst árið 1965 þegar kennsla var hafin til B.A.-prófs í
raungreinum á vegum verkfræðideildar, en þá fluttust úr deildinni landafræði, jarð-
fræði, eðlisfræði, efnafræði og stærðfræði yfir í verkfræðideild. Slíkt gerðist aftur árið
1976 þegar félagsvísindadeild var stofnuð, en þá fluttust sálarfræði, uppeldisfræði og
bókasafnsfræði yfir í hina nýju deild.
Þótt allsendis sé óvíst að þessi þróun haldi áfram, mætti vissulega hugsa sér að
stofnuð yrði sérstök tungumáladeild við háskólann, en eftir sætu þá væntanlega í
deildinni heimspeki, sagnfræði og e.t.v. almenn bókmenntafræði og almenn málvísindi;
þessar tvær síðastnefndu greinar gætu þó eins átt samleið með tungumálagreinum.
Þessi hugsanlega þróun vekur til umhugsunar um stöðu oghlutverk mannlegra fræða
í Háskóla íslands og þar með í menntalífi þjóðarinnar allrar. Er hin breytta staða
þeirra til marks um það að hlutverk þeirra sé nú orðið annað, jafnvel annars eðlis en
verið hefur, eða aö nú sé loks viðurkennt að mannleg fræði séu og hafi ævinlega verið
ófullburða vísindi eða vanþróuð og nú sé skeið þeirra senn á enda runnið?
Þessar spurningar leita sífellt fastar á. Þær hafa gefið tilefni til mikillar umræðu í
hinum vestræna heimi, þar sem menningararfurinn einkennist öðru fremur af húman-
isma og upplýsingu. Hérlendis hafa þessi mál ekki enn verið tekin föstum tökum, þó að
ýmsar breytingar á skipan mannlegra fræða hafi átt sér stað, bæði í heimspekideild og
annars staðar í menntakerfinu.
Eitthvaö fyrir augað
Bygging sem alltaf
stendur fyrir sínu
Hverjum hættir ekki til að verða
blindur á daglegt umhverfi sitt og
hættir maður þá að taka eftir
ýmsu því, sem gert hefur verið
fyrir augað og tekizt vel? Eitt af gömlu húsun-
um hér, sem alltaf stendur sig vel er safnahúsið
við Hverfisgötu, sem að nokkru leyti mun fá
nýtt hlutverk þegar nýja Þjóðarbókhlaðan
kemst í gagnið.
Vegfarendur um Hverfisgötu eru venjulega á
bílum nú á dögum og hafa hvorki tíma né
athygli afgangs til að gaumgæfa þetta fallega
hús frá byrjun aldarinnar og ýmis vel unnin
smáatriði á forhlið þess, svo sem gluggagerð og
gluggaskipan.
Upphafið má rekja til tillögu Benedikts
Sveinssonar á Alþingi 1894, en framkvæmdin
hófst í ráðherratíð Hannesar Hafstein, þegar
hann sigldi út til Kaupmannahafnar haustið
1905 og réði danska arkitektinn Magdahl Niél-
sen til að teikna safnahúsið. Magdahl Nielsen
hafði áður verið aðstoðarmaður Hans J. Holm
við teikningar á Konungsbókhlöðunni í Kaup-
mannahöfn. Hefur verið lokið lofsorði um þenn-
an arkitekt og verk hans í tímaritinu Archi-
tekten frá þessum tíma.
Hér er naumast um hreinræktað stílfyrirbæri
að ræða, heldur unnið úr góðum og gildum
fyrirmyndum. Húsið er fullkomlega symmetr-
ískt, það er, báðir helmingarnir samsvara hvor
öðrum og dyrnar því settar á miðju með fagur-
legum umbúnaði. Safnahús Maghdahls Nielsen
er þegar á heildina er litið klassísk bygging, þar
sem fagurt samræmi er milli hinna stóru forma
heildarinnar og smáatriða, sem birtast í kvist-
um, reykháfum, gluggum og aðalinngangi. Það
er jafn fögur bygging nú og þegar hún var vígð
í marzmánuði 1909.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 10. MARZ 1984 7