Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1984, Blaðsíða 11

KONUNGSSKIPU N
HÖFÐ AÐ ENGU
Enda þótt hirðmannseiðurinn væri helgur og eiðrof — feloní — mikill glæpur, kom þó þar í viðskiptum Þórðar og Hákonar
konungs, að eiðurinn var léttvægur fundinn og Þórður tók með því áhættu, sem hafði í för með sér augljósa lífshættu
22. hluti
Asgeir Jakobsson tók saman
Sú spurning hlýtur að vakna
með lesendum Þórðarsögu Kakala,
af hverju Þóðrur sem var orðinn
allsráðandi á fslandi 1250 og hafði
látið menn sverja sér trúnað en
ekki Noregskonungi, skyldi hlýðn-
ast skipun konungs um utanför.
Eflaust hefur Þórð dreymt þann
draum, að vera sjálfstæður þjóð-
höfðingi á íslandi en ekki leppur
Hákonar konungs og honum tókst
að fara sínu fram í heil þrjú ár en
það hlaut að koma að uppgjöri við
konung og kirkjuvaldið, sem
studdi konung.
Þórður var trúmaður mikill, svo
sem fram er komið í sögu hans, og
hirðmannseiðurinn hefur verið
þungur á metunum, þegar um það
var að ræða að rjúfa hann með því
að neita að hlýða skipun konungs.
Þórður hafði að vísu hlunnfarið
konung sinn, en það var sitthvað
að halda illa einhver loforð um að
reka erindi konungs á íslandi eða
rjúfa sjálfan hirðmannseiðinn.
Olafur Hansson segir svo um
hirðmannseiðinn í bók sinni Giss-
ur jarl:
„Þessi eiður var ein útgáfa af
homagium, lénseiði miðalda, en að
rjúfa þann eið þótti eitt versta
verk, sem um gat. Slík eiðrof voru
kölluð felóní og voru þeir, er þau
frömdu taldir eiga vísa heimvon í
helvíti." Sú heimvon hefur aldrei
verið fýsileg trúuðum mönnum og
Þórði kakala var mikið í mun að
komast í himnaríki. Hirðmaður,
sem rauf eið sinn við konung, var
réttdræpur af mönnum konungs,
hvar sem til hans náðist. Þórður
kakali var vel minnugur örlaga
Snorra föðurbróður síns, en af
sögu Þórðar er ekki að sjá, að
hann hafi óttazt svo mjög dauða
sinn, nema þá til kæmi útskúfun
annars heims. Það hefur verið
honum áhyggjuefni, svo trúuðum
manni. Þá er að nefna þá ástæðu
fyrir hlýðni Þórðar við konung, að
hann veit að erkióvinurinn Gissur
verður umsvifalaust sendur aftur
út til íslands og þá með fullu leyfi
konungs og hvatningu að drepa
Þórð kakala og Sunnlendinga-
fjórðungur allur myndi brjótast
undan Þórði um leið og Gissur
kæmi til landsins.
Hákon réö siglíng-
um til íslands
Þórður var ekki orðinn svo fast-
ur á valdastóli, að hann þyldi að
taka þetta allt á sig, bannfæringu
kirkjunnar, uppreisn í Sunnlend-
ingafjórðungi undir forystu Giss-
urar og fullan fjandskap Noregs-
konungs.
Hákon konungur réð allri sigl-
ingu til íslands og öll verzlun var í
höndum Norðmanna. Norski
kóngurinn gat svelt Þórð inni með
þjóð sinni eins og melrakka í
greni, ef hann vildi ekki kosta til
herfarar.
Eini hugsanlegi — en líklega
ekki raunverulegur — möguleiki
íslendinga til að komast undan
Norðmönnum, var að stofna til
siglinga- og verzlunarsambands
við Englendinga.
Meðan íslendingar áttu haffær
skip er vitað, að þeir sigldu eitt-
hvað á England og Englendingar
til íslands í kaupskap. En það •
komst aldrei festa á þessi viðskipti
og þau lögðust af.
Það hefði verið til mikilla hags-
bóta fyrir íslendinga að geta hafið
viðskipti við Englendinga, því að
skreiðarverð var hækkandi í Eng-
landi á 13du öld. Englendingar
hefðu eflaust keypt skreið af ís-
lendingum, ef þeir hefðu getað
siglt með hana sjálfir til Eng-
lands, en þess áttu íslendingar
ekki kost í skipleysi sínu. Hins
vegar er óvíst, þótt eftir hefði ver-
ið leitað, að Englendingar hefðu
viljað eða verið í stakk búnir til að
hefia að sínu frumkvæði siglingar
til íslands og kaupskap við íslend-
inga í blóra við Norðmenn, sem
voru öflugir i þennan tíma á
Norður-Atlantshafi og Englend-
ingar tæpast haldið sínu á þessum
tíma í viðureign við Norðmenn við
fslandsstrendur.
Ef íslendingar vildu lifa sem
sjálfstæð þjóð, urðu þeir að koma
sér upp verzlunarflota og jafn-
framt vera viðbúnir innrás úr
Noregi.
Hún hafði lengi staðið fyrir dyr-
um, allt frá dögum ólafs helga, og
Skúli hertogi var snemma á 13du
öldinni kominn á fremsta hlunn
með herför til íslands. Þótt Hákon
konungur væri ófús til svo kostn-
aðarsamra aðgerða, þá hefði hann
ekki horft í að halda til íslands
með her, ef hann hefði séð Eng-
lendinga vera að seilast þar til
áhrifa. Hvort sem þessi hefur ver-
ið hugsanagangur Þórðar eða ekki,
þá er það öruggt, að hafi hann
hugsað sér að ráða fyrir íslandi,
þá varð hann að vinna tíma til að
festa sig betur í sessi og undirbúa
átökin við konungsvaldið. Hann
telur því skynsamlegast að brjóta
ekki allar brýr að baki sér í kon-
ungsgarði, heldur fara utan og
tala sínu máli við konung og frið-
mælast við hann og þá einnig
forða því, að Gissur verði sendur
til íslands.
Þá hélt eiðurinn
ekki lengur
Þórður tapaði orustunni í
kóngsgarði, en þá kom í ljós,
hversu ákveðinn hann var í að
bjóða konungi birginn í íslands-
málunum, ef ekki væri annars
kostur. Þegar sýnt var, að Þórður
kom engu tauti við konung, vin-
áttumál og eflaust góð loforð báru
ekki árangur, heldur er Þórður
kyrrsettur og erkióvinur hans
sendur til íslands, þá hlífist Þórð-
ur ekki lengur við konung sinn,
hvað sem hirðmannseiði líður.
Þótt sá eiður væri mikill, hélt
hann ekki þegar þannig skarst í
odda sem nú var orðið. Ríki sitt á
íslandi ætlaði Þórður ekki að láta
bardagalaust, hvað sem leið út-
skúfun annars heims, og ekki
heldur þótt hann væri undir öxi
Hákonar og þess væri von, að
hann yrði gerður höfðinu styttri
fyrir mótþróa sinn.
Þórður sendir sína menn út til
íslands að stappa þar stálinu í þá
höfðingja, sem hann hafði sjálfur
sett til að gæta ríkis síns. Svo seg-
ir í íslendingasögu:
„Þetta sumar (1252) er þeir
Gissur komu út, sendi Þórður
Sighvatsson út til íslands
Kolbein grön og Ara Ingi-
mundarson til vina sinna.
Komu þeir út suður á Eyrum
og fóru vestur í sveitir til
Ilrafns Oddssonar og Sturlu
Þórðarsonar.“
Efni þeirra orðsendingar sem
Þórður sendi vinum sínum er ljóst
af viðbrögðum manna hans á Is-
landi. Þeir neituðu konungsbréf-
um, nema væflan Þorleifur í Görð-
um, og sögðust engar eignir eða
héruð láta af hendi, nema til kæmi
skipan Þórðar, sögðu sig ekkert
varða um konungsskipan. Harð-
astur var auðvitað Hrafn Odds-
son. Þórðarmenn söfnuðust svo
saman til drepa konungsmenn, þá
Þorgils skarða og Gissur. Þeir
náðu Þorgilsi á sitt vald og Hrafn
vildi drepa hann, en Sturla var
linur, eins og venjulega, þegar á
hólminn var komið og taka þurfti
djarfar ákvarðanir. Bræður Sturlu
tveir, Ólafur hvítaskáld og Gutt-
ormur, báðu Þorgilsi bróðursyni
sínum ákaft griða og svo fór, að
Hrafn gaf sig eftir miklar fortöl-
ur, þótt hann vissi þetta misráðið,
sem og reyndist.
Þorgils hafði heitið þeim til lífs
sér, að ríða með þeim Hrafni aust-
ur í sveitir að Gissuri en sveik það
og þeir Hrafn urðu fyrir töfum af
þeim svikum og það varð ekki af
aðförinni að Gissuri.
Svar Sturlu, þegar honum var
ámælt fyrir að hafa gengist fyrir
að Þorgils væri gefið líf, sýnir
okkur inní manninn.
Svo segir í Þorgilssögu skarða:
„Sturla svarar fáu (þegar hon-
um var ámælt), en mælti þetta
svo að nokkrir heyrðu, að þótt
hann hefði vitað þetta fyrir, að
svo hefði orðið sem nú var, að
heldur vildi hann þennan kjósa
en standa yfir drápi Þorgils
frænda síns, og vita það víst,
að hann þætti aldrei slíkur
maður sem áöur.“
Meðal þeirra, sem eru á aldr-
inum frá 15 til 19 ára, er
sjálfsmorð þriðja algengasta
dánarorsökin. Meðal mennta-
skólanema er hún önnur í röð-
inni og þá er hlutfallið helmingi
hærra hjá piltum en stúlkum.
Ósamræmið milli þeirra vona,
sem þau höfðu gert sér um sig
sjálf, og þess þjóðfélagslega
veruleika, sem blasir við þeim,
veldur sumum ungmennum slik-
um vonbrigðum, að þau verða
þeim um megn. Hinar óraun-
sæju hugmyndir þeirra um lífið
verða þess valdandi, að þau
draga þá ályktun, að líf þeirra sé
til einskis og að of seint sé að
gera nokkra tilraun til að breyta
því. Þau eru reiðubúin að deyja
fyrir trú sína á fullkominn heim.
Annað hæsta hlutfall sjálfs-
morða er að finna í aldurs-
flokknum milli 40 og 59 ára, þeg-
ar vandamál miðs aldurs steðja
að mörgum (hæsta hlutfallið er í
aldursflokkunum yfir 85 ára). Á
þessu tímabili er fólk að endur-
meta líf sitt í ljósi þeirra
markmiða, sem náðst hafa, og
þeirra vona, sem hafa brugðizt.
Þá finnst sumum stundum, að
árangurinn hafi verið lítilfjör-
legur miðað við það, sem þeir
ætluðu sér, og líta á sig sem mis-
heppnaða. Þeir efast um hæfni
sína til að ná markmiðum sínum
og þeim finnst þeir vera orðnir
of gamlir til að byrja á einhverju
nýju.
Fagmaður, sem sagt hefur
verið upp störfum og getur ekki
fengið vinnu annars staðar, gerir
tilraun til sjálfsmorðs, því að
honum finnst hann „búinn að
vera“ og vill ekki vera á fram-
færi konu sinnar. Húsmóðir á
fimmtugsaldri, sem finnst ástúð
eiginmannsins fara þverrandi og
líf sitt vera tilgangslaust, eftir
að börnin uppkomin eru farin að
heiman, fyllist slíku þunglyndi,
að hún reynir að stytta sér ald-
ur. Kaupsýslumaður, sem verður
fyrir slíkum skakkaföllum, að
gjaldþrot blasir við, fer eins að.
Það er einkennandi fyrir þann,
er hyggur á sjálfsmorð, að hon-
um finnst hann vera úr tengsl-
um við aðra, orðinn eins og
ókunnugur maður í sínu um-
hverfi og njóti ekki neins stuðn-
ings til að halda áfram að lifa.
Lífið verður að hafa tilgang fyrir
einstaklinginn, burtséð frá því
hversu óraunhæfur eða lítilfjör-
legur sá tilgangur kann að vera í
augum annarra. Þegar þessi til-
gangur er ekki lengur fyrir
hendi, hrynur allt, lífið verður
einskis virði og einstaklingurinn
sjálfur um leið.
Til að komast að þeirri niður-
stöðu, að öllu sé lokið, verður
einstaklingurinn annaðhvort að
telja að hæfni sín til að lifa
áfram sé í lágmarki eða álíta, að
í stað þess sem hann lifði fyrir sé
vonlítið að finna annað, sem
hann geti unað við. Líf hans
nemur á vissan hátt staðar og
hugmyndin að hverfa burt úr
heiminum verður að brennandi,
óviðráðanlegri þrá. Það sem í
fyrstu virðist óskynsamlegur
verknaður, samrýmist að öllu
leyti skoðunum þess, sem á
sjálfsmorð hyggur, á veröldinni
og sjálfum sér. Eins og hann
metur hlutina, jafngildir það,
sem hann hefur misst, hans eig-
in stöðu í lífinu.
Það sem hann er reiðubúinn
að deyja fyrir byggist á því gild-
ismati, sem hann hefur smám
saman tileinkað sér frá barn-
æsku og með hinni félagslegu að-
lögun. Og þau gildi í einkalífi og
samfélagi, sem gripu hug hans
snemma á þroskaárum hans, ná
varanlegustu tökum á honum.
Það sem hann síðar nemur af
samfélaginu styrkir hann aðeins
í afstöðu sinni og framkomu. Og
þar sem þessar grundvallarregl-
ur móta að mestu allt hans líf,
getur sérhver röskun á jafnvægi
valdið miklu umróti.
Sjálfsmorð er síðasti þáttur-
inn í glímu við veruleika lífs,
sem hefur glatað tilgangi sínum
vegna óraunsærra viðhorfa og
væntinga. Sjálfsmorð er endan-
leg staðfesting á því, að öll hin
óraunhæfu og háleitu sjónarmið
einstaklingsins, sem í hlut á,
hafa verið raunveruleg og sönn
gagnvart honum. Þessf sjónar-
mið ráða úrslitum um ákvörðun
hans um að binda enda á líf sitt.
(Kafli úr bók, „The Tyranny
of Magical Thinking,
eftir George Serban)
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 10. MARZ 1984