Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1985, Blaðsíða 11

Fyrir 80 millj-
ónum ára rar
mikið af þrí
landi, þar sem
nú er restur-
bluti Banda-
ríkjanna, hulið
sjó (dökkt
sræði). En sro
tók sjórinn að
minnka, og
spurningin er,
brort það bafi
rerið upphafíð
að endalokum
risaeðlanna.
Fyrir 65 millj-
ónum ára um
það leyti sem
risaeðlurnar
burfu af sjón-
arsriðinu, hörf-
aði sjórinn
hratt, enda orð-
inn grunnur.
Og innan 5
milljóna ára
rar bann nær
alreg horfinn
niður í Mexíkó-
fíóa.
því er ég bezt veit“.
En þar sem þeir héldu áfram að vera
honum ósammála, sagði Alvarez með
þótta: „Ég furða mig á því, að þekktir
steingervingafræðingar skuli sýna slíkt
vanmat á hinni vísindalegu aðferð", og eft-
ir að hafa látið í ljós skoðun sína á deilu
við tvo þeirra um það, hvenær síðustu risa-
eðlurnar hefðu drepizt, sagði hann: „Mér
þykir mjög leitt að hafa eytt svo miklum
tíma í það, sem eðlisfræðingar meðal
áheyrenda munu eflaust telja augljóst
mál.“
Alvarez var að gera sig merkilegan
gagnvart steingervingafræðingum. Eðlis-
fræðingar gera það stundum. Þeim finnst
þeir hafi einkarétt á skýrri hugsun. Þeir
beita stærðfræði og nákvæmum mæling-
um í ríkari mæli en hægt er í mörgum
öðrum greinum vísinda. Eg minnist þess,
að annar Nóbelsverðlaunahafi í eðlisfræði
sagð mér eitt sinn, að í vísindum væri til
andleg tignarröð. Efst væru stærðfræði og
fræðileg eðlisfræði, rétt fyrir neðan kæmi
tilraunaeðlisfræði, en þar næst efnafræði
og ef til vill stjörnufræði. Jarðfræði og
steingervingafræði, sem snýstum óhreina
hluti eins og mold og grjót, voru mun neð-
ar í röðinni. Mannfræði, sálfræði og grein-
ar eins og félagsfræði voru alls ekki á lista
eðlisfræðinga.
RÖKSEMDIR GEGN
Kenningu ALVAREZ
í marz í fyrra, 1983, varð kenning Alvar-
ez fyrir öðru alvarlegu áfalli af völdum
jarðfræðinganna Charles Officer og Charl-
es Drake. Með því að draga saman niður-
stöður af rannsóknum margra vísinda-
manna byggðu þeir upp heilan bálk af rök-
semdum gegn þeirri hugmynd, að eitthvað
hrikalegt hefði gerzt um heim allan á
sama tíma. Þeir beindu athygli sinni að
sýnum, sem tekin höfðu verið í berglögum
við boranir á sjávarbotni. Hvert þeirra
táknaði safn botnlaga sjávar á mörgum
milljónum ára. Jarðfræðingar hafa komizt
að raun um, að segulsvið jarðar hafi seg-
ulmagnað þessi berglög. Á um það bil
hálfrar milljónar ára fresti breytir seg-
ulsvið jarðar um stefnu. Þau botnlög, sem
safnast saman á hverjum tíma segulmagn-
ast þar af ieiðandi í þá stefnu, sem seg-
ulsvið jarðar beinist á þeim tíma. Þannig
er hvert lagið á eftir öðru segulmagnað í
gagnstæðar áttir.
Sveiflur frá einni segulstefnu til annarr-
ar verða með mislöngu millibili og mynda
greinilegt mynstur í berginu — mynstur,
sem er hið sama um heim allan. Þetta
mynstur er seguleinkenni hvers tímabils í
jarðsögunni. Ef menn hafa tvö sýni sitt frá
hvorum heimshluta og segulmynstrin í
þeim eru nákvæmlega eins, er öruggt, að
bergið í þeim hafi myndazt á sama tíma.
Aðferðin gildir einnig, hvað varðar staði
á landi, þar sem gamall sjávarbotn hefur
komið í ljós. Svæðið, þar sem Alvarez og
samstarfsmenn hans fundu fyrst irridi-
um-lag, er einn af þessum stöðum.
Með því að bera saman segulmynstrin í
ítölsku berglögunum og mynstrin úr sjáv-
arbotninum gátu jarðfræðingar komizt að
því, hvað hafi verið að gerast annars stað-
ar í heimshöfunum á þeim tíma, sem irri-
dium-lagið myndaðist. Og sér í lagi gátu
þeir séð, hvort steingervingar sjávarlíf-
vera hefðu horfið á sama tíma í sýnunum.
Þetta var góð leið til að reyna kenningu
Alvarez. í einu tilviki var prófunin jákvæð.
Samanburður leiddi í ljós að mikilvæg teg-
und örsmárra sjvarlífvera hafði dáið út,
einmitt þegar berglagið var að myndast.
En í öðru tilviki sýndi samanburðurinn að
aldauði sjávarlífvera hefði átt sér stað
200.000 árum síðar en irridium-lagið hafði
myndazt. Og hvar sem sýnin leiddu í ljós,
að einhver tegund sjávarlífvera hefði horf-
ið, hafði það gerzt smám saman á löngum
tíma eða frá 10.000 til 100.000 árum.
ÁLITLEG KENNING OG
Handhæg,En ...
Nýlega notuðu þrír jarðfræðingar, þeir
Everett Lindsay, Robert Butler og Noye
Johnson, þessa aðferð til að bera saman
segulmynstur til að sannreyna, hvort risa-
eðlurnar hefðu orðið aldauða á sama tíma
og irridium-lagið varð til. Tengslin milli
risaeðlanna og smástirnisins voru að
sjálfsögðu kjarni málsins í kenningu Al-
varez. Fyrsta skrefið, sem þeir tóku, var að
mæla mynstur segulmögnunar berglaga á
landsvæði í Nýju Mexíkó, þar sem mikið
hefur fundizt af beinum risaeðla. Og síðan
báru þeir saman niðurstöðurnar og seg-
ulmynstrin í ítölsku berglögunum. Útkom-
an var þessi: Bein risaeðlanna hurfu ekki,
þegar irridium-lagið myndaðist, heldur
eru þau greinleg langt fram í næsta seg-
ulmagnstímabil og því hafa risaeðlurnar
lifað löngu eftir að lagið hafði orðið til.
Með þessari niðurstöðu hverfur sam-
hengið milli aldauða risaeðlanna og
áreksturs smástirnis á jörðina. Þeir sem
settu fram kenninguna um smástirnið
reyndu að snúa sig út úr vandanum með
þvi að staðhæfa, að tímasetningin væri
röng eða óviss, þar sem nokkurra milljóna
ára eyðing jarðlaga kynni að hafa haft
áhrif á niðurstöður segulmagnsmæl-
inganna. En mynstur segulmögnunarinnar
í Italíu og Nýju Mexíkó koma of vel heim
og saman til þess að gera þá skýringu
sennilega.
Svo að þannig standa málin. Kenningin
um smástirnið var mjög álitleg, því að hún
skýrði svo margt á einfaldan hátt og
margir munu sjá eftir henni. En rökin
gegn henni eru mjög sterk. Og þá er einni
spurningu ósvarað, hvað gerði út af við
risaeðlurnar. Svarið er sennilega það sem
suma steingervingafræðinga hefur lengi
grunað. Risaeðlurnar þróuðust á löngu
tímaskeiði milds og stöðugs loftlags, sem
varði meira en 100 milljónir ára. Stóran
hluta þess tímabils huldi grunnur sjór
part af Norður-Ameríu frá Kanada til
Mexíkóflóa. Flóar og mýrlendi lágu að
þessum sjó og til vitnis um það eru þykk
kolalög frá Montana til Nýju Mexíkó. í
þessum raka og milda heimi voru lífsskil-
yrðin hin ákjósanlegustu fyrir risaeðlurn-
ar. Þær sem voru jurtaætur átu hinn safa-
ríka gróður, en kjötæturnar átu jurtaæt-
urnar.
RÖSKUN Á
LÍFSSKILYRÐUM
Fyrir um áttatíu milljónum ára tók að
fjara í grunnsævinu, sem lá yfir vestur-
hluta Norður-Ameríku. Þegar sjórinn
þvarr og lönd þornuðu, varð loftslagið í
heiminum kaldara og þurrara og gróður-
inn varð ekki eins ríkulegur og áður. Fyrir
um 65 milij. ára tók sjórinn að hörfa hrað-
ar undan og í átt til Mexíkóflóa. Að nokkr-
um milljónum ára liðnum vár Norður-
Ameríkuhafið horfið. í þessari breytingu á
sjávarstöðunni, sem olli stórfelldri röskun
á heimkynnum risaeðlanna og lífsskilyrð-
um, er fólgin sennileg skýring á aldauða
þeirra.
Hinar minni tegundir skriðdýra, sér-
staklega snákar og eðlur, lifðu fram á hið
nýja tímabil. Lítið skriðdýr getur smogið
undir klett í sumarhitanum og legið í
dvala að vetri. En Grameðlan (Tyranno-
saurus) og hennar ætt var of risavaxin til
þess. Þegar umhverfið breytist á mjög
róttækan hátt, fá dýr, sem hafa lagað sig
að hinum horfnu aðstæðum, ekki þrifizt og
þau deyja út.
Meira en 90 af hundraði allra plöntu- og
dýrategunda, sem nokkru sinni hafa lifað
á jörðunni, hafa horfið án þess að láta
eftir sig nokkra beina afkomendur. Og
þannig hefur ráðgátan varðandi hvarf
risaeðlanna orðið að litlu vandamáli. Eða
eins og steingervingafræðingurinn Thom-
as Schoph orðar það: „Dauði er hinn eðli-
legi gangur lífsins."
— Svá — úr „Science Digest“
eftir Robert Jastrow.
LESBÓK MORGUNBLAOSINS 10. AGUST 1985