Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.1991, Blaðsíða 8

FORNESKJA
í SVERRIS SÖGU
I. VlÐHORF
Fræðimenn hafa löngum velt því fyrir sér með
hverjum hætti Sverris saga var færð í letur,
en þó leikur lítill vafi á um upphaf hennar,
enda segir berum orðum í formála að Kari Jóns-
son ritaði, „en yfir sat sjálfur Sverrir konungur
Um áhrif skólarita á
fornsögur er það
skemmst að segja að þau
geta verið með ýmsu
móti, en hitt má teljast
einkar merkilegt: allmörg
spakmæli og aðrar
minnisstæðar setningar í
sögunum eiga rætur sínar
að rekja til latneskra
skólabóka, enda gegna
slík spakmæli jafnan
sömu hlutverkum í
norrænum og íslenskum
verkum og latnesku
fyrirmyndirnar gefa
tilefni til.
Eftir HERMANN
PÁLSSON
og réð fyrir hvað rita skyldi“. Hér virðist
fátt hafa getað farið milli mála, þar sem
sagan er ekki einungis um ævi og afrek
Sverris konungs, heldur er hann í senn heim-
ildarmaður Karls um það sem verið hafði
og eins konar ritstjóri að verkinu sjálfu. Þá
mun Sverrir einnig hafa átt upptökin að
skráningu sögunnar, en engum getum verð-
ur að því leitt af hveijum sökum hann fól
Karli ábóta það mikla vandaverk að setja
hana saman.
Samvinna þeirra Sverris konungs og
Karls minnir á þrifnaðarsýslu Sturlu Þórðar-
sonar í Noregi allmörgum áratugum síðar,
þegar Magnús lagabætir „skipaði honum
þann vanda að setja saman sögu Hákonar
konungs föður síns, eftir sjálfs hans ráði
og hinna vitrustu manna forsögn. [...] Og
þá í annarri utanferð Sturlu var hann enn
með Magnúsi konungi vel haldinn og mikils
metinn. Þá setti hann saman sögu Magnúss
konungs eftir bréfí og sjálfs hans ráði. „Vel
má vera að Magnús hafi haft Svenf lang-
afa sinn í huga þegar hann fól Sturlu slíkan
vanda á hendur.
Um Sverris sögu er það skemmst að
segja að hún þykir traust heimild um norska
atburði sem gerðust frá því að „Sverrir
hófst“ (1177, að tali annála) uns ævi hans
þrýtur hinn 9. mars 1202. Um hitt má þræta
að hve miklu leyti ýmsar hugmyndir sögunn-
ar eru tengdar við þau atvik sem rakin eru
þar í ákveðinni tímaröð, enda má vel vera
að sumar þeirra stafí frá Sverri sjálfum
þegar hann sat yfír Karli og stýrði penna
hans. Þær hugmyndir sögunnar sem vaka
yfír mér eru einkum atriði sem gætu verið
þegin úr bókum.
Við rannsóknir á eðli og uppruna forn-
sagna verður margs að gæta, en í þessu
spjalli er þó einkum tvennt sem ég hef í
huga: annars vegar þá smásmygli að Iáta
sér helst ekki sjást yfir neitt sem máli skipt-
ir, jafnvel þótt lítil tilkoma þyki i fljótu
bragði, og á hinn bóginn þá glöggsýni að
geta skyggnst um hveija sögu í ijósi þeirra
rita sem höfundur hennar kann að hafa les-
ið áður en hann lauk smíði sinni. Um Sverr-
is sögu gegnir sérstöku máli, þar sem áhrif
frá lærðum bókmenntum kunnu að stafa
frá helstu persónu hennar sem einnig er
heimildarmaður og að nokkru leyti ábyrgur
fyrir frágangi á fyrsta hluta hennar.
Eitt af hlutverkum ritskýringar er saman-
burður: að kanna samkenni rita, skyldleika
og áhrif, að sýna með hveijum hætti ætt-
erni þeirra er farið. Þótt enn sé ekki til ítar-
leg skrá yfír allar þær útlendu ritningar,
andlegar og veraldlegar, sem Norðmenn og
íslendingar kynntust á 11., 12. og 13. öld,
þá leikur enginn vafí á um ýmsar skólabæk-
ur sem tíðkuðust hér norðurfrá á þessu tíma-
bili. Nú hagar svo til að nokkrum slíkum
skólabókum var snarað á móðurmálið hér
norður frá, enda hagnýttu sagnahöfundar
sér þýðingarnar ekki síður en latnesku frum-
ritin. Um áhrif skólarita á fornsögur er það
skemmst að segja að þau geta verið með
ýmsu móti, en eitt má teljast einkar merki-
legt: allmörg spakmæli og aðrar minnis-
stæðar setningar í sögunum eiga rætur sín-
ar að rekja til latneskra skólabóka, enda
gegna slík spakmæli jafnan sömu hlutverk-
um í norrænum og íslenskum verkum og
latnesku fyrirmyndirnar gefa tilefni til. Hinu
má þó ekki gleyma að spakmæli og önnur
atriði af lærðum rótum eru sjaldan nema
nauðalítill hluti af hverri fornsögu vorri eða
fomkvæði í heild. Skal nú ekki hafa þessa
forræðu öllu iengri heldur vinda bráðan bug
að því verkefni sem vikið er að í greinarheiti.
Formála Sverris sögu í einu helsta hand-
riti hennar [AM 327 4to] klykkir út með
svofelldri málsgrein:
En þó að sumir híutir séu hér annan
veg sagðir en mest líkendi myndi á
þykja í orrustum fyrir fjölmennis sak-
ir, þá vitu þó allir sannindi til að
þetta er ekki aukið. Og þykir oss að
líkara að þær sagnir muni vera við
sannindum er á bókum eru sagðar
frá ágætismönnum þeim er verið
hafa í forneskju.
Nú munu ýmsir lesendur Sverris sögu
ekki hafa áttað sig á því hvert verið er að
fara þegar talað er um sannleiksgildi sagna
af ágætum mönnum / forneskju. Vitaskuld
er slíkri athugasemd ekki beint að Sverri
konungi sjálfum; samtíð hans er engan veg-
inn orðin „forn“ þegar þetta handrit var
skráð (hub 1300), enda væri slíkt orðalag
gersamlega óviðeigandi snemma á þrett-
ándu öld (71208-1212) þegar sköpun Sverr-
is sögu var lokið til hlítar. Jafnvel um 1390
þegar sagan er letruð norður í Víðidalstungu
munu menn ekki hafa notað „forneskju"
um æviskeið Sverris. Orðið forn á að vísu
stundum við heiðinn sið í Noregi og ís-
landi, en stundum lýtur það að fornöld
Grikkja, Rómveija og Gyðinga: henni kynnt-
ust íslendingar og Norðmenn einkum af
latneskum ritum. Forneskja formálans varð-
ar bókspeki Sverris sögu og veit að þeim
dæmum eða fyrirmyndum sem vöktu fyrir
Sverri konungi, Karli Jónssyni sagnameist-
ara og þeim sem fjölluðu um söguna eftir
daga hans.
Ii. Sjálfsvíg
I nítjánda kapítula sögunnar er lýst mikl-
um hrakningum þeirra Sverris og Birkibeina
um öræfí í öskubyl; um átta dægur bergðu
þeir engu nema snjó. Rammvilltir uppi á
fjalli, umkringdir bröttum hömrum og nær
dauða en lífi af sulti, mæði og kulda, örvíln-
ast þeir.
Þá kom illur kurr á lið konungs.
Sumir mæltu að þeir myndu ganga
ofan fyrir hamra og þola eigi lengur
svo mikla kvöl, og þá myndi skjótast
um ráða. Sumir mæltu að ,*meiri
framkvæmd sýnist oss til fornra
minna að taka og gera eftir dæmum
hvatra manna, þeirra er sjálfir bárust
vopn á og drápust heldur en þeir vildi
nauðir þola lengur“.
Eins og ég benti á í Skírni nýlega,
þá eiga hin fornu minni við kafla í
Rómverja sögu, þeim hluta hennar
sem er þýðing úr íjórðu bók Lucanus-
ar um borgarastyijöld Rómveija, en þeir
atburðir gerðust á fyrstu öld f. Kr., og er
því ekki orðum aukið að hér sé um forn
minni að ræða. Þau „dæmi hvatra rnanna"
sem Birkibeinar vitna til áttu sér því stað
röskum tólf öldum áður en þeir Sverrir lenda
í hrakningum sínum. Svo hagar til að Anto-
níus leiðtogi leitar sér og mönnum sínum
vígis á bergi einu, og „varð hann lengi um
setinn og krepptur miklum sult“, hermir
Rómverja saga. Um síðir tekst Antóníusi
að komast undan með mikinn hluta liðs; þó
urðu allmargir eftir, undir forystu Vulteius-
ar, umkringdir á flota eða fleka, og eiga
sér engrar undankomu auðið. Þá kemur illr
kurr í liðið, eins og raunar segir um Birki-
beina í Sverris sögu. Síðan eggjar Vulteius
liðsmenn sína að
kjósa þann dauðann er vér viljum
helst hafa og vér verðum frægstir
af. [...] munu goðin vilja að vér
gefím þau dæmi dauðans, er oss sé
frægð í.
í ræðunni telur Vulteius að Júlíusi Cæsar
muni „lítill sómi í þykja, að vér vegimst
sjálfir" og minnir sú miðmynd á ummæli
Birkibeina um þá hvötu menn er „sjálfir
bárust vopn á og drápust“. Vulteius styður
hugmyndina um sjálfsbana af mikilli
mælsku sem lesendum Lucanusar hefur
löngum þótt mikið um.
Sú er hugrekki lofuð mest góðra
drengja, að það finnist aldrei að þeir
hræðist bana sinn og vilji aldregi
lengja líf sitt með svívirðing, þó að
eigi girnist þeir sjálfir að deyja. [...]
þeim einum er lofað að skilja það
rétt, hversu gott það er að deyja er
girnast að deyja, til þess að þá lifí
þeir að eilífu, en goðin leyna hina
því er girnast að lifa.
Um morguninn eru þeim boðin grið, en
þeir hafna þeim umsvifalaust. Eftir stuttan
bardaga sér Vulteius að engri vöm verður
við komið:
Þá rétti hann fram hálsinn og bað
sig höggva þann mann er honum var
næstur. En er hann féll þá hjuggust
þeir, bræður ok frændur, hver sinn
kærasta vin, og fekk Vulteius þann
dauða og hans lið er hann mundi
kiósa.
Sverris saga og Rómverja saga munu
vera einu fornritin okkar þar sem aðþrengd-
ir menn láta sér til hugar koma að binda
enda á eymd sína með því móti þeir gerist
handbanar hvers annars. Orðalag Sverris
sögu „að taka til fornra minna“ ber greini-
lega með sér að fyrirmyndin er tekin úr
skráðri heimild sem taldist vera „forn“ á
síðari hluta 12. aldar, og með því að Róm-
veija saga og hið latneska frumrit hennar
eru einu fyrirmyndirnar sem höfundur
Sverris sögu kann að hafa lesið um slík
sjálfsvíg er ástæðuiaust að efast um upprun-
ann. Hér er því um að ræða atriði sem virð-
ist vera sprottið af lærdómi eða bókspeki
höfundar. Ófróðum lesanda kann að koma
það undarlega fyrir sjónir að Birkibeinar
eru látnir sækja sér dæmi í fræðirit á borð
við Rómveija sögu ella þá í latnesku fyrir-
myndina, en hins skal þó minnast að þeir
Sverrir konungur og Karl Jónsson munu
að öllum líkindum hafa lesið sögukvæði
Lucanusar á skólabekk, og einnig má ætla
að hún hafi verið námsbók í Þingeyra-
klaustri á ábótaárum Karls eins og raunar
endranær.
En hitt kemur síst á óvart að Sverrir
konungur svarar mönnum sínum af miklum
skörungskap og ræður þeim frá að svipta
sig lífí. Hann segir að það sé „ærra manna
tiltekja" að ganga fyrir björg og fara sér
sjálfur, og kemur slík staðhæfíng heim við
frásagnir af hugleysingjum sem ærast af
hræðslu og hlaupa fyrir björg, svo sem
Nagla í Eyrbyggju (18. kap.) og Hæringi
í Grettlu (76. kap.) Örðalag Sverris minnir
einnig á tiltekinn stað í Rómverja sögu:
„þá eru nær ærsl í að vilja svo deyja“ segja
liðsmenn Júlíusar Sesars eftir að hann hafði
hætt lífí sínu í lítilli bátkænu með einum
fiskimanni úti á hafi. Frásögn Gautreks
sögu af Ætternisstapa og örlögum Skafn-
örtungs ber vitni um fomar norrænar arf-
sagnir af fólki sem svipti sjálft sig lífí í því
skyni að hraða för sinni til Vaihallar. Um
rómversku aðferðina að bregða lífi sínu seg-
ir Sverrir: „En með því að þér viljið sjálfir
vopnum beijast: það er heiðinna manna sið-
ur, þeirra er ekki vita til guðs.“ Vitaskuld
var ekki hægt við því að búast að Rómveij-
ar á fyrstu öld f. Kr. hefðu notið sömu þekk-
ingar á guði kristinna manna ogprestlingur-
inn Sverrir sem barinn var til bókar í Fær-
eyjum forðum.
Niðurlag í næstu Lesbók.