Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1993, Blaðsíða 4

UM RÆTUR ÍSLENSKRAR ÞJÓÐMENNINGARII
Eru Herúlar upp-
hafsmenn norrænn-
ar goðatrúar
Iþessum tveggja greina flokki eru bornar saman tvær
fornar sagnir. Annars vegar er það sögnin um flutn-
ing Óðins konungs og síðar goðs úr Svartahafslönd-
um til Norðurlanda, eins og hún kemur fyrir í upp-
hafi Ynglinga sögu Snorra Sturlusonar. Hins vegar'
er frásögn fornra sagnfræðinga af flutning-
um hins forngermanska þjóðflokks, Herúla,
sem Barði Guðmundson vildi gera að upp-
hafsmönnum íslenskrar þjóðmenningar. Hér
er aðeins verið að velta fyrir sér samhengi
Herúla og norrænnar goðafræði, og sam-
svörun sýnd, til að vekja umhugsun.
Af hverju verða
íslendingar frekar öðrum
til að varðveita forn
germönsk fræði,
varðveita munnlega
geymd, skáldskap, fornar
sögur af Gotum, Húnum
og mörgu öðru?
Eftir EGIL EGILSSON
Leiðirnar Tvær - Ein Og
HlN SAMA?
Á korti eru sýndar leiðinar sem lýst hefur
verið, annars vegar leið Óðins samkvæmt
Snorra Sturlusyni, hinsvegar leið hluta Her-
úlanna til baka.
Geta má þess að leiðin milli Norðurlanda
(einkum Svíþjóðar) og Svartahafs varð flöif-
arin yfir Garðaríki síðar meir. Þannig skilið
væri það ekki stórfrétt ef leið Óðins og liðs
hans og Herúla væri ein og hin sama, sem
sé alfaraleið. Spurningin er aðeins: Hvað
hefur hún snemma orðið að alfaraleið versl-
unarsambanda og hernaðarbrölts?
En ef borið er saman, ekki bara leiðin,
heldur viðkomustaðir upphaf og endir, sést
hvað líkt er: Austurbakki Donfljóts, Herfar-
ir. Snorri segir ekki beinlínis hvert, en get-
ur þess á sömu blaðsíðum, að Óðinn hafi
átt jarðeignir suður um Litlu-Asíu, en orðið
að gefa þær upp á bátinn þar sem Rómveij-
ar voru annars vegar. Á hinn bóginn getur
sagnfræðin um þátttöku Herúla í Egeastríð-
unum. Síðan liggur leið um Saxland (ríkis-
stofnun), dönsku eyjamar (Stofnun ríkis),
Svíþjóð (endastaður, stofnun ríkis). (Ekki
er það frétt í þessu sambandi að farið sé
þar yfír sem‘ síðar varð Garðaríki. Stóran
krók hefði þurft að fara til að komast hjá
því þessa leið.)
Það munar aðeins Ungverjalandi. Hins
vegar er slóð Herúlanna flókin, og þeir e.t.v.
margklofnir. Hvað varðar tímasetningu er
samanburður ógerlegur. Nema ef við setjum
svo að óðinn sé endurkominn Herúli, væri
hann kominn til Norðurlanda löngu fyrir
ungverska bardagann við Langbarða. Það
má leika sér að því að telja ættliði Ynglingat-
als. Þannig skilið yrði Óðinn kominn til
Svfþjóðar ekki fjarri lokum annarrar aldar.
Ekki passar það, því að þá em Herúlar við
Azovsahaf. En eins og nefnt var, kann að
vera þessi þjóðflokkur hafí verið að klofna
í mörg brot og á ýmsum tímum.
ErÞað Tilviljun?
Nú mætti setja fram hugmynd: Þetta er
sama sagan: ferð einhvers hluta Herúlanna
til fyrri heimkynna sinna á Norðurlöndum
(og lengra norður) og ferð Óðins og día
hans. Leikum okkur að þvi að draga þá
ályktun. Henni er skellt hér fram sem
ögrandi tilgátu. Sé samhengi þarna á milli,
vaknar sú spurning hvers vegna norræn
goðafræði varðveitist með íslendingum í
þeirri mynd sem raun ber vitni. Af hveiju
verða íslendingar frekar öðrum (þó ekki
einir þjóða) til að varðveita forn germönsk
fræði, varðveita munnlega geymd, skáld-
skap, fornar sögur af Gotum, Húnum og
mörgu öðru frá þessum tíma, um persónur
sem allir viðurkenna að hafi verið tii, svo
sem Atla Húnakonug eða Jörmunrek Aust-
gotakonung? Erum við þar að auki Herúlar
að uppruna að verulegu leyti, eins og Barði
Guðmundsson og áhangendur hans héldu
fram, eða hvernig er þessu samhengi háttað?
Það voru færð fyrir því margvísleg rök
fyrir daga Barða Guðmundssonar, að Herúl-
ar hafí flutt þáverandi leturgerðarlist þ.e.
rúnaristu til Norðurlanda. Skýring þess sé,
að þeir hafi fyrir kynni af suðrænni þjóðum
og því staðið á æðra menningarstigi en
þeir sem kyrrir höfðu verið á Norðurlöndum.
Það hefur verið rennt stoðum undir það
■meðal fræðimanna, að Herúlar hafi orðið
að, eða blandast yfirstétt hinna verðandi
þjóðríkja Dana (Skjöldunga) og Svía (Yngl-
inga).
Barða Guðmundssyni voru allra manna
ljósastir þeir hlutir sem hafa verið raktir
hér. Hann setur þá ekki fram sérstaklega,
vegna þess að hann gerir þá aðeins að hlekk
í miklu lengri keðju. Aðrir hlekkir hennar
eru veikari en það sem hér er tíundað.
Enn Um Samsvörun Snorra
Og Herúlasögu
1) Snorri: Óðinn kenndi Norðurlandabú-
um skáldskap. „Hann og hofgoðar hans
heita ljóðasmiðir, og hófst sú íþrótt af þeim
á Norðurlöndum.“
Norræn fræði: Fyrsta gerð norrænnar
ritlistar barst að sunnan með Herúlum.
(Hér er aðeins vitnað til ríkjandi skoðunar
þeirra fræðimanna Sophusar Bugge og Ott-
os von Friesen, sem einnig aðrir en Barði
Guðmundsson vitna til).
2) Snorri: Óðinn fer aðeins með hluta
síns liðs í norður, en setur bræður sína, Vé
og Vfli yfir Ásgarð.
Suðrænir sagnfræðingar um Herúla: Þeir
klofnuðu í a.m.k. tvo hluta. Partur þeirra
náði aftur til Norðurlanda, en annar hluti
ekki.
3) Snorri um Óðinn og J)á frændur: „En
hans menn fóru brynjulausir og voru galnir
sem hundar eða vargar, bitu í skjöldu sína,
váru sterkir sem birnir eða griðungar."
Sagnfræðin um um Herúla: Þeir börðust
með spjótum einum án hjálms og brynju.
Líf þeirra snerist meir um hernað en meðal
nokkurs annars þjóðflokks.
4) Snorri: „Óðinn setti lög í landi sínu
(Svíþjóð, jnnsk. EE), þau er gengið höfðu
fyrr með Ásum; svo setti hann, að alla dauða
menn skyldi brenna og bera á bál með eign
þeirra."
Sagnfræðin um Herúla: Herúlar héldu
iengur en aðrir þjóðflokkar þeim sið að
brenna menn dauða í stað þess að heygja.
Mér er spum: Setur Óðinn þau lög í landi
sem hann er kominn í (skv. Snorra), um
að sínum gömlu siðum sé haldið, nema svo
hafi verið, að væri þörf þess, og þau hafi
verið í andstöðu við ríkjandi útfararsiði sem
voru fyrir í landinu?
SÉRSTAKAR ElGINDIR ÍS-
LENDINGA
Ég geng út frá því sem staðreynd að við
íslendingar höfum haft og höfum enn
ákveðna eiginleika sem urðu til að við skár-
Uppland '
Leið Ása
skv. Ynglinga-
sögu Snorra
/Jfliiti. ? ?
Herfarír ÓÖÍns j'

Litta Asía
um okkur úr meðal germanskra þjóða. Þessi
sérstaða kann að hafa orðið til þess að for-
feður okkar hófu hér landnám. Þessi sér-
staða er staðreynd. Hún er til enn, Hún er
e.t,v. viðurkenndarí meðal þeirra erlendu
manna sem þekkja til okkar en meðal okkar
sjálfra. Það er ekki I ætt við þjóðarhroka
að viðurkenna að svo sé, Sá sem er alinn
upp við það nú á þessari öld, að skáldskap-
ur sé ofar settur öllu öðru, finnur sig aðeins
arfbera hefðar sem hafðj þegar verið til
óralengi er landnemar íslands settust hér
að um níu hundruð, er þeir komu einkum
úr strandhéruðum Suðvestur-Noregs.
Þessi sérstaða verður til að við varðveitum
framar öðrum hinn forngermanska arf. Hún
lýsir sér í því að um níu hundruð er hin
munnlega geymd sagna og skáldskapar
miklu sterkari meðal vor en meðal annarra
germanskra manna og einnig norrænna
þjóða. Þetta er almennt viðurkennt. Menn
greinir frekar á um skýringar þessa. Barði
Guðmundsson sá þá skýringu að þjóðmenn-
ing og blóð Herúla hafi borist frá dönsku
eyjunum og frá Upplandi Sviþjóðar til
strandhéraða Noregs, og þeir sem þaðan
fluttu út um haf hafi haldið sérstöðu sinni
meðan þeir voru innan Noregs. Enda hafi
dvöl þeirra ekki verið löng þar. Það er og
algengt frá seinni tímum að þjóðabrot haldi
sérkennum sínum miklu lengur en hér um
ræðir.
Barði færir margvísleg rök fy.rir tilgátu
sinni og misgóð. Þau felast í samanburði
íslenskra og norskra lifnaðarhátta, trúar-
bragða og þjóðskipulags, og í áberandi fijó-
semisdýrkun á íslandi, sömu ættar sem
kennd er við Nerthus hjá Tacitusi. Tacitus
minnist reyndar ekki á Herúla í Germaníu.
Herúlar eru hins vegar á því svæði þar sem
eru þeir þjóðflokkar sem dýrka Nerthus.
Sé hinsvegar fijósemisdýrkunin áberandi
meðal íslendinga innan ákveðinna land-
svæða, eru til nærtækari skýringar:
Tvö af fylkjum Noregs, sem lögðu til
hvað flesta landnámsmenn, ef trúa skal
Landnámu, eru kennd við sérstaka forn-
germanska ættflokka. Hörðaland eða Harð-
angur og Rogaland. Ættflokkarnir eru
Hörðar eða Herðir og Rygir (Rogar). Tekið
skal fram, að ekkert samhengi hefur fund-
ist á milli Hörðanafnsins og Herúlanafns-
ins. Orðstofnarnir virðast hafa verið har-
annarsvegar og erul- hinsvegar. Hörður og
Reyr bera latnesku nöfnin Haruthes og
Rugii. Rygir koma fyrir hjá Tacitusi á svip-
uðum slóðum og Herúlar hafa verið þá,
nema austar. Seinna tekur þýska eyjan
Riigen nafn af þeim. Nafnið gæti verið skylt
kornheitinu rúgur.
Rugen á sér sérstæða sögu. Einmitt þar
eru mjög greinilegar menjar Nerthusdýrk-
unarinnar. Tacitus getur eyju, sem gæti
tæplega verið annað en Rugen eða Fehm-
arn, sem sé miðja þeirrar dýrkunar. Ein-
hverntímann á miðöldum, vafalítið vel fyrir
þann tíma að ísland byggist, stugga slav-
neskir þjóðflokkar við germönskum íbúum
á Rugen, og enn talar það fólk sérstaka
mállýsku þýskunnar, mótaða slavneskum
uppruna sínum. Á tímanum á milli Tacitus-
ar og vel fyrir níundu öld hafa Rygir verið
a.m.k. nógu mikið og lengi á Rogalandi til
að gefa því nafn. í Haraldar sögu hárfagra
er talað um Hólmrygi, sem getur þýtt þeir
sem búsettir eru á eyjum eða annesjum
Rogalands.
Þarna væri komin bein leið og miklu
styttri milli íslenskrar fijósemisdýrkunar og
hinnar fornu Nerthusdýrkunar Germana,
heldur en Barði Guðmundsson vildi hafa
hana.
Segja má að samkvæmt Barða hefjist
saga Herúla við suðurbotn Eystrasalts, ber-
ist suðaustur til Svartahafs, til Eyjahafs eða
Litlu-Asíu, til baka til Danmerkur og Sví-
þjóðar, áfram til Noregs, íslands, og endi i
norðvestri á Grænlandi, Hellulandi (Labrad-
or) og Nýfundnalandi. Væri þetta rétt, eru
ferðameistarar þjóðflutningatímans, Gotar
og Húnar orðnir að heimóttum samanborið
við Herúla.
Veikasti hlekkurinn í röksemdafærslu
Barða er tenging Herúla við Vestur-Noreg.
Hún verður að teljast ágiskun og vitnað er
m.a. fremur lauslega í fornleifafræði, í álit
annarra manna, sem ég hef ekki séð að
Barði hafi athugað sjálfur sérstaklega. Að-
ferðafræði hans, m.a. samanburður á fjölda
hins eða þessa, svo sem bæjarnafna með
kvenheitum, flölda skálda í landshlutum
íslands, er ekki studd tölfræði, enda eins
og ekki hafi verið búið að finna tölfræðina
upp.
Hinsvegar er hér dregin fram samsvörun
hluta þess er Barði hélt fram, annarsvegar,
og rómverskrar og grískrar sagnfræði. Af
kenningum Barða myndi leiða að skrif Snor-
ra Sturlusonar um uppruna Ása séu ekki
hrein fabúla, heldur eigi sér rætur í sögu
4