Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.1993, Blaðsíða 9

marglitum leggingum og böndum og kon-
urnar bera nælur og belti úr tini eða silfri.
Úr horni og beini voru gerðir hinar marg-
víslegustu hlutir. Mest bar þó á ýmsum
áhöldum úr beini, svo sem skeiðum, hnífum,
stöfum, keyrum, nálum og nálhúsum. Einn-
ig var horn notað í skrautmuni, eins og
nælur, beitissylgjur og tóbaksdósir, Þessir
hlutir voru eingöngu gerðir með hnífi og
eiga það sameiginlegt að vera mjög fagur-
lega útskornir. Kannski kemur lyndisein-
kunn Samanna best fram í þessum fagra
útskurði, þar sem slík iðja krefst ótæpilegr-
ar þolinmæði þegar skorið er í jafn hart
efni sem horn er. Nokkurra ólíkra stílein-
kenna gætir í munstrinu, þar sem hið sér-
staka fléttumunstur tilheyrir Suður- og
Mið-Samalandi, en ftjálslegt jurta- og
blómamunstur er frekar einkennandi fyrir
norðurhéruðin. Meðal fornra muna sem
fundist hafa úr beini, er mjög algengt að á
þá sé skorin mynd af hreindýri til skrauts,
Óll bera þessi munstur með sér ótrúlega
listræna tilfinningu og alúð við viðfangsefn-
ið.
Rætur og næfrar trjánna hafa Samar
notað í ríkum mæli. Næfrarnar voru notað-
ar við gerð ýmissa smærri íláta. Voru það
oft sporöskjulagaðar öskjur, sem festar voru
saman með leður-, sina eða rótarþráðum
og voru lok þeirra skreytt með fíngerðu
blóma- eða fléttumunstri. í þessum öskjum
voru oftast skartgripir og aðrir dýrgripir
geymdir. Ræturnar voru þurrkaðar og síðan
lagðar í bleyti til að gera þær sveigjanlegri
til sauma. Notagildi þeirra var mikið, áðal-
lega til grófra sauma, í reipi og net. Þó eru
mest áberandi rótakörfunar sem Samarnir
fléttuðu. Útlit og ólík munsturgerð réðst
af mismunandi fléttuaðferðum, sem oft gátu
verið afar fjölbreyttar. Varla er þó hægt
að kalla það sértaka samíska list að binda
rótarkörfur, en þó hafa þær sérstöðu, því
mér er sagt að engum hafi tekist að gera
þær jafn endingargóðar og varanlegar og
Sömum.
Ttjávið, einkum í birki og greni, notuðu
Samar í ýmsa stærri hluti eins og sleða,
eiki, skíði og báta, svo og í ýmis ílát til
notkunar innan húss sem utan. Meðal gróf-
ari innbúsáhalda mátti einnig fínna hluti
úr tré, s.s ausur, spóna og skálar, lagaðar
úr stórum kvistum og hnútum tijánna. Enn
og aftur kemur fram í þessum tréhlutum
mikið listrænt næmi, og varla var sá hlutur
gerður, hversu grófgerður hann var, að
hann hlyti ekki einhveija skreytingu í formi
útskurðar.
Sá listiðnaður sem Samar eru þó senni-
lega mest dáðir fyrir eru hinir fögru tinhlut-
ir sem þeir gera. Fornleifafræðingar hafa
komist að þeirri niðurstöðu að Samar hafi
notað tin í það minnsta allt frá fyrri hluta
miðalda. Sagt er að tinið sé gull fátæka
mannsins og vissulega hafa Samarnir með-
höndlað það á þann veg að það er gulls
ígildi. Mest áberandi er tinþráðurinn sem
er mótaður með mismunandi götóttum
þynnum úr horni. Síðan er tinþráðurinn
spunninn utan um fíngerðar sinar og þá var
hann tilbúinn til útsaums. Einkanlega eru
það skrautklæði, eins og t.d. þjóðbúningur-
inn, sem eru skreytt tini, svo og Ieðurarm-
bönd og aðrir skartgripir. Tinþráðurinn er
lagður á efnið og saumaður fastur með fínni
þræði. Munstrið er reglubundið og felur í
sér ýmist sikk-sakklínur, hringi eða kross-
laga drætti. Einnig má oft sjá munstur af
hreindýrahornum í tinútsaumi.
Silfursmíði er varla hægt að telja sérstak-
lega til listar Sama. Samar keyptu silfur-
muni í skiptum fyrir vörur sínar og voru
það einkum skartgripir kvenna, svo og
drykkjarbikarar. Þessir hlutir báru stílein-
kenni endurreisnartímabilsins og annarra
evrópskra listastrauma allt fram á 18. öld.
Eftir það hafa að öllum líkindum risið upp
silfursmíðaverkstæði í þéttbýliskjörnum
Samanna við sjávarsíðuna, þar sem fyrir-
myndin í silfursmíðinni var hin forna hornút-
skurðartækni. Hefur því oft í seinni tíð ver-
ið talað um Lappasilfur og er þá átt við
silfursmíði sem hefur nefnd einkenni sam-
ískrar listar.
Forsendur samískrar listsköpunar hafa
gjörbreyst á síðustu áratugum. Um leið og
Samar hverfa æ meir inn í samfélag hinna
norrænu þjóða, sem hafa helgað sér land
þeirra, hverfur um leið þörfin sem áður lá
að baki henni. Nú er svo komið að aðeins
tiltölulega fáir Samar stunda þessa iðju, en
á hinn bóginn finnast þess dæmi að ná-
grannaþjóðirnar hafí tileinkað sér aðferðir
þeirra og komið á fót fyrirtækjum sem
fjöldaframleiðsla „samíska" listmuni sem
söluvarning fyrir ferðafólk. Gæði slíks varn-
ings eru þó oftast takmörkuð og nú njóta
„ekta“ samískir listmunir sívaxandi vin-
sælda. Þótt samísku listamennirnir fái vafa-
laust það sem þeim ber fyrir varning sinn,
Töskur úr hreindýraskinni, hluti af búningi kvenna.
Norður-samískur karlmannsbúningur með hefðbundinni skreytingu.
þá er það næsta lítilvægt í samanburði við
þær tekjur sem þeir færa norska, sænska
og finnska ríkinu í formi erlends gjaldeyris.
Þá ber einnig að geta þess að hinn „ekta“
Sami er einnig orðinn að aðdráttarafli fyrir
erlenda ferðarnenn, á svipaðan hátt og indi-
ánar Norður- og Suður-Ameríku eru í dag,
íklæddir þjóðbúningum sínum.
Af þekktum samískum ijöllistamönnum
þessarar aldar má nefna Sune Enoksson,
Esajas Poggats, Rose Marie Huva, EUen
Andersson Kitok og Lars Pirak, Þá ber sér-
staklega að nefna listamálarana Nicolaus
Skum, Lars Johansson Nutti og Nils Nilsson
Skum, sem allir hafa öðlast mikla viðurkenn-
ingu sem listamenn og jafnframt fyrir það
hve þeir túlka samískt hirðingjalíf á frábær-
an hátt. Það er því fjarri iagi að Samar
nútímans hafi einangrast í listsköpun sinni,
heldur hafa þeir þvert á móti tekið fegins
hendi þekkingu og menningarstraumum frá
öðrum þjóðum, Nú síðast hafa þeir tileinkað
sér kvikmyndagerðarlistína með góðum
árangri.
Fyrir nokkru átti ég þess kost að ferðast
um Samaland Svíþjóðar. Á því ferðalagi
skildi ég enn-betur það sem mér hafði ver-
ið sagt um liina miklu nálægð Samanna við
náttúruna og hve lotning þeirra gagnvart
henni endurspeglast sterkt í allri listsköpun
þeirra. Ég undraðist það hvernig fólk sem
berst stöðugt við grimma veðráttu, htjóst-
ugt land og oft óvild herraþjóða sinna í
suðri sem hafa rýrt landgæði þeirra um
aldir, hefur ætíð haft eirð til að iðka þá
ótrúlega fíngerðu skreytilist sem raun ber
vitni. Hiýtur það að vera ærið rannsókna-
verkefni fyrir listfræðinga og mannfræðinga
að kanna enn frekar þau áhrif sem skapast
til listiðkana þegar maðurinn lifir í jafn
nánum tengslum við náttúruna og Samar
gera.
Á leið minni lieim ók ég í gegnum háan,
dimman furusköginn og hann ilmaði. Spor
mannskepnunnar sáust hvergi, að undan-
skildum breiðum, steyptum veginum, sem
skarst eins og stálþráður gegnum græna
endalausa skógana. Skyndilega ók ég fram
á hrörlegt skilti sem á var skrifað klunna-
legri skrift: Sameslöjd sáljs hár. Ég sveigði
út frá aðalveginum og fór þröngan, krókótt-
an vegarspotta, uns ég kom að ijóðri í skóg-
inum. Þar hafði verið slegið upp tveimur
stórum opnum Samatjöldum, þar sem plank-
ar voru reistir með söluvarningi alls konar.
Á trjádrumba úti fyrir voru hreindýraskinn
hengd og feiknastór tröllkarl af tré, all ógur-
legur ásýndum vísaði mér veginn. Hér gat
að líta listiðnað Sama í hnotskurn, allt frá
fínlegustu tinskartgripum til grófasta horn-
útskurðar; frá hinum flóknustu vefnaðar-
mynstrum til stórra næfrabakpoka. Auk
þess mátti þarna sjá nær alla fuglafánu
Samalands, uppstoppaða. Ekki þurfti að
gaumgæfa hlutina lengi til að komast að
raun um, að þarna var um raunverulegan
samískan listiðnað að ræða. Handbragðið
hafði á sér þann blæ, sem er gjörólíkur
þeim sem sést á verksmiðjuframleiddum
vörum helstu ferðamannastaðanna.
Úti fyrir sölutjöldum þessum stóð kona
nokkur, sem bar með sér glögg samísk út-
litseinkenni. Klæðnaður hennar og málfar
endurspegluðu hins vegar stöðu samískrar
menningar í dag og vestræn áhrif á hana.
Hún talaði ótrúlegt hrognamál sem ekki
átti skylt við neina mállýsku, heldur var,
að því er virtist, sambland samísku, fínnsku,
norsku og sænsku. Á fótum sér hafði hún
dæmigerða Samaskó af leðri með upp-
brettri tá og sömuleiðis litfagra samíska
húfu á höfði. Hún var í bleikum teygjubux-
um, þeim sem vinsælar voru hjá bandarísk-
um konum á sjöunda áratugnum, og sem
yfírhöfn var hún í æfingajakka frá sænsku
íþróttafélagi. Hendur hennar voru brúnar,
stórar og hijúfar eftir snertingu við frost-
hörkur og útiveru, en sem þó fóru lotningar-
fullum og mjúkum hreyfingum um þá list-
muni sem hún hafði á boðstólnum. Hún
brosti stöðugt einlægu, hlýju brosi og augun
lýstu af greind, en jafnframt þjáningu og
reynslu. Þetta voru augu förusamans, þess
sem enn hefur hæfileikann til að sjá eilífð-
ina glitra í einum regndropa sem fellur af
birkigrein í vorleysingum vermandi miðnæt-
ursólarinnar, í djúpum augum hreindýrsins
sem hefur ferðast frá Hvítahafi til Noregs-
stranda, eða í röddum steinanna sem tala
hátt uppi á heiðum Finnmerkur.
Ég hafði með mér heim gilda sjóði úr
djúpum lífslistar Samanna, listar sem þekk-
ir ekki græðgi þá og síngirni sem ríður
húsum okkar „þróaða“ vestræna samfélags,
heldur endurspeglast í hárfínu handverki
friðar, kyrrðar og jafnvægis.
Höfundur er bókasafnsfræðingur og vinnur á
Þjóðminjasafninu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17.APRÍL1993 9