Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.1997, Blaðsíða 5

m:
Jón Margrétar og fóru þau að búa í Galtar-
dal en búskapur þeirra gekk mæðulega og
samfarir eigi síður, þó eignuðust þau eina
dóttur, Guðrúnu sem giftist Eyjólfi presti
Gíslasyni, Ólafssonar biskups.
Ekki var prestskap Jóns Þorlákssonar að
öllu lokið þótt hann væri búinn að missa
hempuna tvisvar því með hjálp velgjörðar-
manna fékk hann uppreisn með konungs-
bréfi, dagsettu 11. ágúst 1786, með því skil-
yrði að hann mætti ekki vera prestur í Skál-
holtsbiskupsdæmi.
Um sumarið andaðist Árni prestur Tómas-
son að Bægisá í Eyjafjarðarsýslu og fékk
séra Jón þá það brauð og fór þegar um haust-
ið norður að Bægisá. Er hann var settur
prestur þar hafði Jón fjóra um fertugt. Mar-
grét, kona Jóns, vildi ekki fara með honum
norður og voru nefndir menn til að koma á
skilnaði milli Jóns og Margrétar en þeir
menn leiddu það mál ekki til lykta og enginn
skilnaðardómur varð milli þeirra hjóna, en
Margrét bjó að því sem þau áttu fyrir vest-
an, þar til hún andaðist veturinn 1808.
Fljótt varð Jóni til vina þegar hann kom
norður og urðu þeir honum miklir aðstoðar-
menn: Stephán amtmaður Þórarinsson,
Magnús prófastur Erlendsson, Þorlákur bóndi
Hallgrímsson á Skriðu og Einar Hjaltested á
Akureyri. Sjá má á kvæðum til þessara
manna að þeir hafa styrkt Jón á allan hátt
og þó óbeðnir, því aldrei kvartaði Jón, hversu
bágt sem hann átti og ætti hann nokkuð,
var það öðrum jafn heimilt og honum sjálfum.
Jón Þorláksson er oft kenndur við Bægisá
þó að hann hafi upphaflega verið Vestfirðing-
ur og er það allmerkilegt því hann var orðinn
44 ára þegar hann verður prestur á Bægisá
en ástæðan er þó líklega sú að hann hafði
áður verið á hálfgerðum hrakningum á milli
staða og á Bægisá ritar hann þau verk sem
hann er frægastur fyrir, þ.e. þýðingar sínar,
Paradísarmissi eftir John Milton, Tilraun um
manninn (Essay on man) eftir Alexander
Pope og Messías eftir Klopstock.
Lund og list
Ef lesendur hefði séð mann, meðallagi að
hæð og grannvaxinn, nokkuð iotinn íherðum,
með gult slegið hár, breiðieitan og brúnamik-
inn en þó lítið höfuðið, snareygan ogharðeyg-
an, sem í tinnu sæi, bólugrafinn mjög með
mikið skeggstæði, söðulnefjaðan og hafið
mjög framanvert, meðallagi munnfríðan, út-
limanettan og skjótan á fæti, málhreifinn og
kvikan svo líkaminn allur væri jafnan sem á
iði, þá hefði þeir séð þjóðskáld Islendinga Jón
prest Þorláksson á þroskaárum sínum.
Lýsing Guðmundar G. Hagalíns á Jóni á
Bægisá er svipuð en þó frábrugðin. Þar kem-
ur fram að augu Jóns hafi verið skær, líkt
og þau sindri þegar hann rennir þeim til og
beinir þeim að einhverju sérstöku, að hárið
sé liðað neðst og varirnar í þykkara lagi, en
þó ekki svo að óprýði sé að. Guðmundur
nefnir einnig að Jón hafi verið lágur vexti.
Guðmundur G. Hagalín lýsir skapgerð Jóns
Þorlákssonar á þann veg að hann hafi verið
ör og tilfinninganæmur, geðbrigðin snögg,
skapið ríkt, ástríðurnar miklar og lifsfjörið
svo ákaft að það birtist jafnvel í óvenju snöru
og tindrandi augnaráði og snöggum en þó
mjúkum hreyfingum. Jón Sigurðsson segir
að á yngri árum sínum hafi Jón verið léttlynd-
ur og síglaður, hugsað lítt fram en tekið
hvetja stundargleði með báðum höndum og
ekki allsjaldan verið gjálífur og léttúðugur í
orðum en þó jafnan góðlyndur og viðkvæm-
ur. Sigurður Stefánsson segir að Jón hafi
verið heillandi æskumaður, fallegur með sitt
gullslegna hár og sín tindrandi augu, en
hófsamur og hæverskur, drengur góður og
hvers manns hugljúfi.
Ljóð Jóns á Bægisá eru mörg gamansöm
en hitt kom þó fyrir að hann orti skammar-
kvæði og gat þá orðið allsvæsinn í orðavali
því hann var fljótur að reiðast en þó sjaldan
langrækinn. Jón lenti í mikilli deilu við Magn-
ús Stephensen og ástæðan var sú að Magnús
gaf út sálmabók. Magnús tók nokkra sálma
eftir Jón í bókina en breytti þeim að höfundin-
um forspurðum og olli það gremju Jóns.
Sálmabókin var í daglegu tali nefnd Leirgerð-
ur vegna þess að hún var prentuð í Leirgörð-
um.
Eftirfarandi vísa er kveðja Jóns til títt-
nefndrar sálmabókar:
Farvel Leirgerður, drambsöm drilla,
drottnunargjörn og öfundsjúk!
Þú skalt ei fleiru frá mér spilla,
freyddu sem best af þínum kúk.
Jón Þorláksson var mikið upp á kvenhönd-
ina og átti börn með konum sem hann var
eigi giftur, hafði hann þessi fósturbörn stund-
um hjá sér og játaði jafnvel undir rós í vísum
að hann væri faðir þeirra.
Jómfrú Jóhanna!
hann Jón og hún Anna
það er ei meira um það
þau eru þínir smiðir,
því er von þú iðir
úr einum í annan stað.
Jón gat reyndar sýnt á sér milda hlið í
frumortum ljóðum eins og kemur fram í ljóð-
inu Tittlingsminning. Þar syrgir Jón hinn
vængjaða vin sinn.
Mjög er nú hljótt í söngva sæti!
sá fór í burt er skemmta nam,
er þá mitt fegurst eftirlæti
orðið að dauðum tittlings-ham?
Ó gæti ég lífgað aftur þig!
ó hvað það mundi gleðja mig!
Ef lifði Túllín enn hjá Dönum,
um þig sá gæti kveðið brag;
ættfuglar þínir áður honum
yndælan gjörðu Maí-dag,
ég má og vitna það um þig:
þú hefur tíðan gladdan mig.
Ó, hvað lystilig yndis-kvæði
á þinn hljómfagra barkastreng
lék hún, þá morgunljómann bæði
lofaði’ og nýjan sigurfeng:
að hálfur unninn vetur var,
vorblóminn gladdi skepnumar.
Þetta er hluti úr kvæðinu. Richard Beck
telur að hér skrifi Jón í ákveðnum hæðnistíl
og í anda rómantíkurinnar (þ.e. stíll sem
samsvarar rómantískum hæðnistíl Heine) en
í henni er samúð með dýrum jafnt sem mönn-
um eitt af grundvallaratriðunum. Sami mað-
ur minnist einnig á það að ljóð Túllíns, sem
Jón þýddi, hafi upphaflega verið rituð undir
áhrifum frá forverum rómantíkurinnar.
Þannig að samkvæmt þessu má segja að Jón
hafi að einhverju leyti verið rómantíkus.
Það gætir jafnvel formælinga hjá Jóni ef
honum rennur í skap. Þegar hann var orðinn
aldurhniginn varð hann haltur og kallaði
halta fótinn Kolbein svarta. Þá spottaði mað-
ur einn hann fyrir heltina. Jón kvað:
Þú sem mæddum manni geð
meiðir án saka og raka,
annað eins hefur áður skeð
og þú rækir niður hnéð
á kaldan klaka.
Segja má að þetta hafi orðið að áhrínisorð-
um því að síðar sama dag datt maðurinn svo
illa að hnéskelin brotnaði og gekk hann 'aldr-
ei óhaltur síðan.
í kveðskap Jóns sem tengist daglegu
amstri bregður fyrir ádeilu á kaupmannsvald-
ið. Eitt sinn ætlaði kaupmaður á Akureyri
að taka hryssu af Jóni upp í verslunarskuld.
Þá kvað hann:
Varla má þér, vesælt hross!
veitast heiður meiri,
en að þiggja kaupmanns koss
og kærleiks-atlot fleiri,
orðin húsfrú hans;
þegar þú legpr harðan hóf
háls um egtamanns,
kreistu fast og kyrktu þjófl
kúgun Norðurlands.
Jón Þorláksson orti fallega vísu til Jórunn-
ar, þeirrar sem hann mátti ekki eiga en gat
þó við tvö börn:
Sorgarbára ýfir und,
elda rasta njórunn!
freyju tára fögur hrund
falleg ertu Jórunn!
Jóni þótti vænt um þessi „fósturbörn sín“
og góður vitnisburður um það er vísa sem
hann orti til laundóttur sinnar sem hann átti
með bústýru sinni, Helgu Magnúsdóttur.
Komdu til mín, kona góð!
kættu mér í geði!
þér á ég að þakka fljóð!
það sem ég hef af gleði.
Öll er von ég elski þig,
yndisperlan ljúfa!
aðrir flestir angra mig,
en aldrei þú, mín dúfa!
Þér þó goldin umbun er
öllu minni’ en skyldi,
fyrirmunar fátækt mér
að fóstra þig sem vildi.
Sá sem gladdi með þér mig
mitt í þrautum nauða,
elski blessi’ og annist þig,
eins í lífí’ og dauða.
„Fósturbörn“ Jóns voru sögð vera börn
annarra manna í sveitinni því ef viðurkennt
væri að séra Jón Þorláksson væri faðir þeirra
þá hefði hann misst hempuna í þriðja sinn,
líklega að fullu og öllu.
En Jón hefur þó ekki viljað vera án kynfær-
anna eins og eftirfarandi vísa vitnar um:
Betra’ er að vera hátt með haus
hengdur upp á snaga
en að ríða eistnalaus
alla sína daga.
Jón Þorláksson setti á prent sínar fyrstu
þýðingar ásamt nokkrum frumsömdum
kvæðum árið 1774. Hann var þrítugur þegar
honum fyrstum íslenskra skálda öðlaðist sá
heiður og sú hamingja að fá að líta og hand-
leika sín eigin ljóð í prentaðri bók. Jón er
þó frægastur fyrir þýðingar sínar á Paradís-
armissi eftir John Milton, Messíasi eftir
Klopstock og Tilraun um manninn eftir Alex-
ander Pope eins og fyrr er sagt.
Um og eftir sextugsaldurinn varð nokkur
breyting á hugarfari Jóns frá Bægisá og er
ástæðan ef til vill sú að hann hefur verið
farinn að finna fyrir ellinni. Hann varð þung-
lyndari og bitrari í orðatiltækjum en fyrr og
sár yfir því að menn mætu verk hans ekki
að maklegheitum. Samt sem áður brá ekki
sjaldan fyrir glaðlyndi hans og hafði hann
þá veikleika sinn og fátækt að gamni.
Úr Paradisarmissi
Blíður er árblær,
blíð er dags koma,
fylgja henni tónar
töfrafullir
árvakra fugla,
sem er eymalist.
Blíður er röðull,
þá er breiðir hann
austan árgeisla
á unaðsfoldir,
yfir grös, eikur
og aldini,
sem þá deig glansa
fyrir döggfalli.
Samantekt
Af heimildum um Jón Þorláksson má ráða
að hann hefur verið skáld gott, bókvís, ljóð-
elskur, verið kvennamaður, gleðinnar maður,
gamansamur, klæminn, lítill búmaður og
frekar fátækur alla sína tíð.
Sjálfslýsing
Hér með lýsist hjörfa Þór:
hann á að vera skrafinn,
herðalotinn mjög og mjór,
mikið bólugrafinn.
Hann er næsta höfuðsmár,
um höku’ og kinnar loðinn,
plt á kolli hefir hár,
hvergi búkur snoðinn.
Seggurinn hefir söðulnef,
sem er hátt að framan,
mælir oft frá munni stef
mörgum þykir gaman.
Ærið þungur undir brún,
ör og þver í lyndi,
meður litla hönd, en hún
heitir strá í vindi.
Upp í loftið álnir tvær,
átta’ og sjö þumlunga
voga loga viður nær,
vegur tólf fjórðunga.
Einatt hýrum augum vann
auðs á renna jarðir,
ei til handa annað kann
en að bregða gjarðir.
Við þeim glæp sig vari fólk,
sem vill að sínu búa:
honum fyrir ferskri mjólk
og feitu spaði' að trúa.
Eitt hans merki vitum vær,
víst ei forgleymandi:
ákaflega’ hann allur rær,
eins á sjó og landi.
Stundum klúr í orðum er,
aupn hörð sem tinna.
Ef hann fyrir einhvem ber
eigi þeir sem finna.
Heimildir:
Erlendur Jónsson. 1977. fslensk bókmenntasaga
1550-1950. Reykjavík. Bókagerðin Askur.
Guðmundur G. Hagalín. 1948. „Jón Þorláksson". Sam-
tíð og saga, ritstjóri Steingrímur Þorsteinsson. Reykjavík.
Ísaíoldarprentsmiðja H.F.
íslensk ljóðabók Jóns þorlákssonnr prests að Bæg-
isá. 1843. Kaupmannahöfn. Prentað á kostnað Þorsteins
stúdents Jónssonar.
Jón Sigurðsson. 1947. Merkir íslendingar. Reykjavík.
Bókfellsútgáfan.
Richard Beck. 1957. „Jón Þorláksson, Icelandic Translat-
or of Pope and Milton“. Studia Islandica 15-17. Reykja-
vik. H.F. Leiftur.
Sigurður Stefánsson. 1963. Jón Þorláksson. Reykjavik.
Almenna bókafélagið.
Sverrir Kristjánsson og Tómas Guðmundsson. 1971.
Gamlar slóðir. Reykjavik. Forni.
Höfundur er kennari
HELGI
SÆMUNDSSON
HÁSUMAR-
DAGUR
Á SUÐUR-
LANDI
Morgunn er kominn
mætur og fagur,
hljómar og leiftrar
hásumardagur.
Heilsar með kossi
heiði og felli,
ángandi fjöru,
iðgrænum velli.
Umhverfis dansa
eldgömul fjöllin
einsog í gáska
ólátist tröllin.
Himininn speglar
hylurinn tæri.
Úppljómar jökul
árroðinn skæri.
Góð er sú kveðja,
gaman er þetta:
Lindirnar kliða,
laukarnir spretta.
Höfundurinn er skáld og rithöfundur
og fyrrverandi ritstjóri Alþýðublaósins.
LÁRUS MÁR
BJÖRNSSON
RÓSAÓR-
ATORÍAN
„Því lífið breytir engu -
nema því sem máli skiptir. “
Tómas Guðmundsson.
Ég geymdi handa þér rauða rós,
en roðinn hann fölnaði óðum.
Ég varðveitti handa þér logandi
Ijós,
lífsneista í svipulum glóðum.
Við dyr þínar rósin visnaði og
varð
að vindsorfnum minnisvarða.
Við glugga þinn ljósið gekk um
garð
og guggnaði í vetrinum harða.
Ég smíðaði handa þér smaragða
hring,
en smám saman gljáann hann
missti.
Ég ræktaði handa þér rifsberjalyng
og rauðustu berin ég kyssti.
Hringinn á fmgur þér fimlega dró
en fölvi hans stakk þig sem þyrnir.
Og Urðarbrunns meyja að urtunum
hló
á ást mína kvöldsólin stirnir.
TIL ÞESSA
LJÓÐS
Ég vakna til þessa ljóðs:
Renni tungunni eftir hrygg
lengju þinni,
gref varirnar inn í hnakka
grófina,
kyssi herðablöðin sólgyllt,
nakin.
Gæti þess að rjúfa ekki inn
sigli drauma þinna.
Sofna frá þessu ljóði.
Höfundurinn er rithöfundur og kennari,
búsettur í Reykjavík og á Laugum i Dala-
sýslu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. ÁGÚST 1997 5