Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1998, Blaðsíða 5

EFRI MYNDIN: Drangar á Skógaströnd. Þaðan var Eiríkur rauði Þorvaldsson. Neðri myndin:
Eiríksstaðir í Haukadal í Dalasýslu. Þar er talið að Leifur heppni sé fæddur.
VETRARSÓLHVÖRF í LEIFSBÚÐUM
MYNDIN sýnir tilfærslu sólarlags og sólaruppkomu þar sem „sól hefur eyktar
stað og dagmála stað um skammdegi".
verið siglandi um aldarskeið milli Noregs og
Vínlands með ísland að stökkpalli. Þessi
hugsun Gunnars gerir ekki ráð fyrir að stofn-
að hafi verið þjóðveldi á Islandi rúmum 50 ár-
um áður en Eiríksstefna var kili rist úr
Breiðafirði í átt til Miðjökuls á Grænlandi og
þaðan suður og vestur um Hvarf. Eiríksstefna
er um 7-800 sjómflur og var ýmist talin fjög-
urra dægra haf eða átta dægursiglingar.
Það sem málið snýst um varðandi Gunnar
Karlsson er það að viljandi eða óviljandi tekur
hann, með tilvitnuðum orðum sínum hér að
framan, undir stórnorska stefnu gegn Islandi,
stefnu sem Noregur hefur rekið á annað
hundrað ár og gerir enn af engu minni elju og
ósveigjanleik en áður. Þessi norski „Zion-
ismi“ kemur m.a. fram í því að Norðmenn við-
urkenna ekki sjálfstæði íslendinga á þjóð-
veldisöld nema undir borðið. Þess vegna eru
landafundir Islendinga í þeirra augum „The
Norse Diseovery of America", tunga okkar er
„gammelnorsk", Eddukvæðin gefin út sem
„norskar bókmenntir" og Egill er „norskt
hirðskáld". Og ekki skulum við gleyma eyjum
þeim sem liggja fyrir vestan mitt haf norður í
Dumbshafi og íslendingar fundu, þar á meðal
Bjamarey; nú era þær komnar undir norsk
yfirráð og með norska landhelgi en voru áður
undir ísenskum lögum þótt óbyggðar væru;
þ.e. íslenskir almenningar eins og hálendið. I
norskum lögum, Gulaþingslögum og Frostu-
þingslögum, voru ákvæði um að þau hefðu
gildi íyrir austan mitt haf milli Noregs og Is-
lands.
Gunnar Karlsson er óánægður með manna-
val forsætisráðherra í 2000-nefndina; hann
segir að það sé nefnd án sérþekkingar; þar
vanti sagnfræðing, fornleifafræðing og mann
með vísindalega sérþekkingu á siglingum
fommanna o. fl. Sá maður sem honum kom
fyrst í hug í þetta hlutverk var Páll Bergþórs-
son veðurfræðingur. Gunnar segir að hann
hafi skrifað „gagnmerka bók“ um þetta við-
fangsefni. Undir það get ég ekki tekið en það
mál kemur ekki við þessa ritsmíð.
Hér að ofan hefur verið að því fundið þegar
hugtakið „norrænir menn“ er notað þegar átt
er við Islendinga eina og bent hefur verið á að
þetta er aðferð Norðmanna til að eigna sér af-
rek íslendinga í siglingum og landkönnun á
þjóðveldisöld. Þá hefur komið fram sú tilgáta
að íslenskum fornritum, Landnámabók
Styrmis fróða og Vínlandssögunum, hafi verið
breytt í því skyni að gera íslenska landa-
fundamenn að Norðmönnum í þágu Magnús-
ar konungs lagabætis. Beinar augljósar
ástæður til þessa urðu ekki raktar hér.
II. Hvar voru Leifsbúðir?
í bók sinni The Norse Discoveiy of Amer-
ica II, s. 272, birtir Helgi Ingastad niðurstöð-
ur átta fræðimanna sem fengist hafa við að
staðsetja Leifsbúðir samkvæmt sólargangi
þeim sem lýst er í Grænlendinga sögu:
,;Meira var þar jafndægri en á Grænlandi eða
Islandi. Sól hafði þar eyktar stað og dagmála
stað um skammdegi." Margir hafa spreytt sig
á að skilja og skýra þessi 1.000 ára gömlu
skilaboð en það hefur ekki tekist enn svo við-
hlítandi sé eða almennt viðurkennt. Þessar
átta niðurstöður liggja á bilinu frá 31°-55° N
en Helgi skýrir ekki út hvemig þær eru
fengnar. Þeir fræðimenn munu þó vera fleiri,
nú orðið, sem halda því fram að setningin sé
óskiljanleg eða að höfundur sögunnar fari
með fleipur eitt því enginn staður sé til á
„norðurhveli“ jarðar sem þetta geti átt við.
Grænlendingasaga er hins vegar talin traust
heimild og má hafa orð Jóns Jóhannessonar
fyrir því, Islendingasaga AB, 1956, s. 125, og
Jakobs Benediktssonar, Saga Islands, 1974,1,
s. 190.
Nú verður reynt á fá úr þessu skorið.
Hjálpartækin sem til þarf eru:
Snorra-Edda: „Frá jafndægri er haust, til
þess er sól sezt í eyktarstað. Þá
er vetur til jafndægris.“
Grágás: „Þá er eykt, er útsuðurátt er deild
í þriðjunga, og hefur sól gengna
tvo hluti en einn ógenginn."
Snorri segir okkur meðal annars að „eyktar
staður" og „dagmála staður“ í Grænlendinga-
sögu séu staðirnir þar sem sólin sest og þar
sem hún kemur upp.
Grágás segir okkur að „eykt“ sé síðasti
þriðjungur nóneyktar, útsuðuráttarinnar, eða
tíminn frá kl. 15.30-16.30; að þetta er tímabil
en ekki tímapunktur sést best á því að samkv.
Grágás getur það varðað útlegð fjár, sektum,
að vinna þennan tíma, eyktina.
A jafndægri að hausti kemur sólin upp í
austri á miðjum morgni kl. 6 og sest í vestri í
miðri aftaneykt kl. 18 eftir að hafa verið 12
stundir á lofti. Síðan fer birtutíminn minnk-
andi dag frá degi eftir því sem nær dregur
vetrarsólhvörfum. Þegar sól sest með þessum
hætti á mörkum aftaneyktar og nóneyktar, kl.
16.30, hefur dagur styst svo að birtutíminn er
því sem næst 9 klst. Til þess að sól geti sest í
eyktarstað þarf þessi birtutími, tíminn milli
sólaruppkomu og sólarlags, að vera í tæpar 9
klst.
Auðvelt er að kanna hvort sól sest í eyktar-
stað í Reykjavík fyrsta vetrardag, t.d.
24.10.1998. Við notum almanak Hins íslenska
þjóðvinafélags 1998. Þar finnum við á bls. 42
tölur um sólris og sólarlag þennan dag. Eftir
þessum tölum getum við þó ekki farið þar sem
þær gefa ekki upp rétt hádegi og réttan sól-
tíma. Við verðum því að finna birtutíma dags-
ins, milli sólriss og sólarlags, og skipta honum
í tvennt. Birtutíminn reynist vera 8 kl. og 53
mín. Sól á því að setjast um kl. 16.27 og er það
í eyktarstað eins og Snorri segir.
Það mun vera rétt að sól getur ekki sest í
eyktarstað á vetrarsólhvörfum. Næst því
kemst hún á 41° N ef mið er tekið af heilum
gráðum. A vetrarsólhvörfum hinn 22.12. á
þessu ári (1998) mun birtutíminn á þessum
breiddarbaug, 41° N, verða 9 klst. og 15 mín.
samkvæmt útreikningi sem Þorsteinn Sæ-
mundsson stjarnfræðingur hefur gert fyrir
mig. Það þýðir að þann dag sest sól kl. 16.38.
Það er í aftaneykt og átta mínútum of
snemma fyrir eyktarstaðinn. Næst þegar
sólin sest hefur birtutíminn lengst örlítið
aftur og sólin fjarlægst eyktarstaðinn að
sama skapi því sólhvörfin eru þá um garð
gengin.
Er þá líklegt að höfundur Grænlendinga-
sögu sem er viðurkenndur fyrir traustar
heimildir fari hér með blekkingar eða fleipur?
Ekki er það nú alveg víst. Eftir því sem best
er vitað töldu menn á íslandi á dögum Leifs, í
heiðni og í frumkristni, að dagur væri meðan
sól er á lofti miðað við neðri brún hennar. A
41° N tekur það sólina rámar 11 mínútur að
ganga undir eftir að hún sest á sjónbaug, lá-
réttan sjóndeildarhring. Sólin sest því á sjón-
bauginn kl. 16.27 og er þá í eyktarstað og
þann dag hefur sól komist á loft á dagmálum.
Þetta hefur höfundur Grænlendingasögu vit-
að eða komið rétt til skila. Slíkt getur aðeins
gerst í 1-3 daga (e.t.v. í 5 d.) „um skammdegi"
og samkv. þeim útreikningi sem hér er við
hafður.
Ef hér hefur verið rétt ályktað segir Græn-
lendingasaga okkur að Leifur Eiríksson og fé-
lagar hans hafi reist búðir sínar og gert hús
mikil á 41° N eða því sem næst. Þessi breidd-
arbaugur liggur yfir „Long Island“ norðaust-
antil og síðan vestur yfir „Long Island
Sound“, Lang-eyjar-sund, til New York-borg-
ar.
Fyrsta reynsla þeirra félaga af Vínlandi
sem í frásögur er færð er þessi: „Síðan fóru
þeir til skips síns og sigldu í sund það, er lá
milli eyjarinnar og ness þess, er norður gekk
af landinu, stefndu í vesturátt fyrir nesið. Þar
var grunnsævi mikið að fjöru sjávar, og stóð
þá uppi skip þeirra, og var þá langt til sjávar
að sjá frá skipinu."
I fræðibókum er sjávarfóllum í „Long Is-
land sound“, lengd þess er um 150 km, lýst
svo að mikill sé þar munur flóðs og fjöru og af
orsökum sem svipar til þess sem gerist í
Fundy-flóa í Nýja-Skotlandi en þar getur
munurinn farið yfir 15 m. Hér er m.a. um að
ræða flókin eðlisfræðileg fyrirbæri og verða
þau ekki útskýrð hér.
Ekki verða færð hér frekari rök að framan-
greindri legu Leifsbúða þótt þau megi eflaust
finna mörg í Vínlandssögunum, t.d. hvað
varðar veðurfar, gróður, dýralíf, veiðar dýra
og fiska, samskipti við frumbyggja landsins
og fleira. Rétt er að geta þess að samkvæmt
Grænlendingasögu fór Þorfinnur Karlsefni til
Leifsbúða þar sem Leifur léði honum húsa.
Víst þykir af erfðarannsóknum á köttum í
New York-ríki að þangað hafi borist kettir af
íslenskum stofni og þá væntanlega með Þorf-
inni, segir mér dr. Stefán Aðalsteinsson, því
hann, Þorfinnur, gerði tilraun til landnáms á
Vínlandi og hafði með sér búfénað og húsdýr
en kettir áttu að varna því að mýs kæmust í
korngeymslur.
Höfundur Eiríkssögu hefur tráað frásögn
Gunnlaugs Leifssonar Þingeyramunks um
siglingu Leifs Eiríkssonar frá Noregi til Vín-
lands árið 1000 með erindum norsks kóngs.
Sigurð Nordal grunaði að sagan væri upp-
spuni, ættaður frá Gunnlaugi. Þetta rannsak-
aði Jón Jóhannesson og komst á sömu skoð-
un. Björa Þorsteinsson segir, Ný Islandssaga,
1966, s. 240, að „trúrækni Gunnlaugs hafi ver-
ið sannleiksástinni yfirsterkari" og Ólafur
Halldórsson orðar það svo á einum stað að lík-
lega hafi Gunnlaugur munkur fengið Leifi
skipið sem hann fór á í þessa frægu för og
verður það ekki skilið nema á einn veg.
Trálega mun Leifur Eiríksson hafa komið
kristni á Grænland í raun eins og heimildir
greina eftir að kristni var lögtekin fyrir bæði
löndin, ísland og Grænland, á Alþingi við Öx-
ará árið 1000.
Samkvæmt því sem segir í Eyrbyggju dó
ástkona Leifs Eiríkssonar, Þórgunna hin ætt-
stóra frá Suðureyjum, að Fróðá á Snæfells-
nesi sama ár og kristni var í lög tekin á Is-
landi. Hún var síðan flutt til Skálholts að eigin
ósk og jörðuð þar eftir yfirsöng prests á því
herrans ári eitt þúsund.
Að sögn Eyrbyggju var Þórgunna talin
fimmtug er hún andaðist, hafði sótt hinn sétta
tug. Það bendir aftur til þess að Leifur og hin
kristna fylgikona hans hafi verið saman í Suð-
ureyjum a.m.k. 10-12 árum áður því Þór-
gunna var bamshafandi af völdum Leifs þeg-
ar hann yfirgaf konu og eyjar og hélt för sinni
áfram til Noregs. Ef þetta fær staðist hefur
Leifur aldrei hitt eða átt tal við Ólaf konung
Tryggvason, svo vitað sé.
1 Fjórmenningar í beinan karilegg.
Höfundurinn er fyrrverandi skólastjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. SEPTEMBER 1998 5