Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1998, Blaðsíða 15

HALLDÓRSSTAÐIR í Bárðardal. Mynd eftir Arngrím málara Gíslason, sem var
einn hinna listfengu alþýðumanna á 19. öldinni.
ar alltaf að líða einkennilega þegar mér var
vísað á fólk sem taldist sérlega vel að sér í
fornri sögu landsins. Yfirleitt lærði ég minnst
af því. Pekking þess takmarkast oftast af ætt-
artölum og smáatriðum scni snerta ytra borð
hlutanna, jafnvel það að kunna utanbókar
heilu kaflana í gömlum sögum. Kæmi ég til
slíkra manna töldu þeir sér bera skylda til að
þylja alla þessa visku og ég mátti hlusta á
kafla eftir kaíla sem ég var löngu búinn að
lesa sjálfur og gæti hvenær sem væri lesið
aftur í makindum heima hjá mér; mátti láta
segja mér frá öllu fólki sem með réttu eða
röngu gat rakið ættir til einhvers frægs
manns; mátti skoða hvern krummahól þar
sem þessi eða hinn höfðinginn hafði hóstað
eða hnerrað. “I7
Þótt þýskum lagaprófessor hafi þótt lítið
koma til þessara séríslensku fræðaþula um
miðja 19. öld er rétt að minnast þess að þeir
mynduðu þann jarðveg sem gildari stofnar
áttu eftir að spretta úr. Fræðaþulirnir voru á
sinn hátt fastir í lokuðum heimi, múlbundnir
eða heftir við að safna og miðla fróðleik sem
ýmist gekk í munnlegri geymd eða dreifðist
afar takmarkað i handritum. Aðrir höfðu
þennan fróðleik að bakhjarli en reyndu samt
að brjótast út úr hinum lokaða heimi og
skyggnast víðar og hærra. Slíkum mönnum
nægði ekki fróðleikurinn, þeir reyndu að opna
skjái til umheimsins, efla eigin þroska, sanna
sjálfa sig og reyna á getumörkin, en ekki síður
til að miðla öðrum jafnvel þótt þeir nytu ekki
mikillar formlegrar skólagöngu. Slíkir menn
voru Jón lærði og Jón Indíafari á 17. öld, Ei-
ríkur Laxdal um aldamótin 1800 og Arngrím-
ur málari á 19. öld. Þannig var líka Tómas á
Hróarsstöðum. Maurer hefði varla kvartað yf-
ir honum hefði hann hitt hann rúmlega tvítug-
an í Fnjóskadal. Tómas leitaði leiða út úr lok-
uðum heimi fræðanna, fann hugsvölun í leik-
ritum Shakespeares og Holbergs og komst að
því að slíkt gæti hann allt eins sett saman
sjálfur. Og hann hefði getað sagt „sá er mér
máttkari, sem kemur á eftir mér“ (Matt. 3.
11), því Stephan G. Stephansson spratt úr
þessum sama jarðvegi og varð stórbrotnasti
fulltrúi íslenskrar bændamenningar.
Nú mætti jafnvel tengja þetta þeim þræði
sem örstutt var rakinn hér framar. Sú reisn
og þrautseigja sem einkennir viðleitni ís-
lensks almúgafólks til að lifa menningarlífi er
sú sama í harðbýlum íslenskum sveitum og
meðal íslenski'a landnema og afkomenda
þeirra í Vesturheimi. Hriplek bæjai’húsin á
Hlíðarenda í Bárðardal voru menningarsetur.
Einnig hús Bardal systkinanna í Minneota,
Minnesota, fullt af bókum á mörgum tungu-
málum. „Litla húsið var eins og geimskip á
förum frá jörðinni, fermt því besta sem við
höfum gefið hvert öðru á síðustu 4.000 árum í
sögu mannlegrar vitundar." Húsið var „í
rauninni táknmynd af þeiiTa innra lífi sem
þeir prýddu hinni mestu fegurð og viti sem
þeir skilið gátu.“18
Námshvöt býr innra með hverjum manni,
ekki síst þeim sem eru baldnir í æsku eins og
Stephan G. Þannig var líka Jón hrak, en hann
naut ekki þess atlætis sem þurfti til að hlynna
að þessari hvöt. Tómas á Hróarsstöðum er
annað dæmi um námfúsan alþýðumann.
Einnig mætti nefna Arngrím málara Gíslason
sem var í Þingeyjarsýslum á þessum árum og
hefur eflaust þekkt Tómas. Við báða loðir
nokkur bóhemímynd sem bendir til þess að
þeir hafí verið baldnir í æsku, rétt eins og
Stephan G. Þeir skipta tugum og hundruðum,
slíkir menn sem vert væri að gera skil. Þeir
sýna sérstæðan styrk þeirrar íslensku
bændamenningar sem ól þá, hún var hámenn-
ing á sinn hátt. „Hver sá sem ber með sér
heila siðmenningu hið innra, gefur öllum af
henni í samræðum og daglegri breytni," segir
Bill Holm.19 „Svona er það sem mannkyns
menning málum blandar", segir Stephan í
kvæðinu hér að framan. Sumir urðu eftir
heima og ræktuðu jarðveginn eins og Tómas á
Hróarsstöðum, aðrir voru „út í heim af vinum
sendir" eins og Stephan. Þannig hefur „smá-
byggð fjalls og fjarðar" fóstrað „landnám
viðrar jarðar". Þessi menning var í senn kjöl-
festa í kveðskap Stephans og viðfangsefni
sem hann hóf ofar daglegu amstri og léði nýja
og víðtæka merkingu sem á erindi um „víða
jörð“. Því er það mikils vert að skyggnst sé
um „ættfræði" verka hans og hún dregin fram
í dagsljósið. í jarðvegi bændamenningar fyrri
alda. má finna margvíslega erfðavísa. Fróð-
leiksfýsn og dálæti á bókum lágu jafnt í „kyn-
legu ættanna blandi“ sem í menningarum-
hverfi og nærðu óbilandi sköpunarkraft
manna eins og Tómasar og Stephans G. Ef til
vill mætti spyrja hvort til sé sambærilegur
farvegur fyrii' námshvöt baldinna drengja í
samfélagi og menningu okkar í dag.
1 Lbs. 4686 4to
^ Kristmundur Bjarnason: „Sigvaldi Jónsson
Skagfirðingur“ Skagfírðingabók 1 (1965):181.
3 Stephan G. Stephansson. Bréf og ritgerðir IV:91-92.
4 Indriði Einarsson: Sjeð og lifað Reykjavík 1936:52.
5 Bréf og ritgerðir IV:107-108.
6 Böggullinn hefur enn ekki fengið númer, en var
skráður 13. 7.1989.
7 Finnur Sigmundsson: Saga í sendibréfum Reykjavík
1967:13. Sjá einnig: Jón Kr. Kristjánsson: „Tómas á
Hróarsstöðum“ Súlur XII (1982): 57-86.
8 Lbs. 2731 4to
9 Lbs. 2731 4to.
*9 Sveinn Einarsson: íslensk leiklist I, Reykjavík
1991:330 o.áfr.
^ Gunnar Karlssoni-Frelsisbarátta Suður-Þingeyinga
og JónáJHautlöndum Reykjavík 1977:357.
12 Lbs. 2731 4to.
*3 Finnur Sigmundsson: Saga í sendibréfum. Þættir úr
ævi séra Sigtryggs á Núpi. Reykjavík 1967:34
14 Lbs. 4258-4259 8to.
Thorstina Jackson: Saga íslendinga í Norður-Dakota
Winnipeg 1926:68.
16 Bréf og ritgerðir 1:64.
17 Konrad Maurer: íslandsferð 1858.
Pýðandi Baldur Hafstað, Reykjavík 1997:139-140.
Bill Holm: „Auðnuleysishljómkviðan“
Skírnir 171 (1997):298.
19 Sama rit: 298.
Höfundur er bókmenntafræðingur og vinnur að ævi-
sögu Stephans G. Stephanssonar.
„Sýning Tómasar var að
öllum líkindum hin fyrsta
í dreifbýli d Islandi, fyrir
utan sýningar Briem
brœðrn á Grund og leikrit
Stephans er hið fyrsta sem
vitað er til að hafi verið
samið í Vesturheimi. “
ÓLAFUR STEFÁNSSON
GAMALL MAÐUR
Við sitjum við kambinn nokkrir strákar, það eru
lífsfley í fjörunni. Gamall maður fer höndum
um bátinn sinn, andlit hans er slétt og ávalt,
slípað eins og grjót sem velkist um hafíð.
Þarna stendur hann yfírgefínn í fjörunni
þessi gamli maður og heyrir ekki
þegar ég kalla nafn hans,
því rödd mín er horfín
inní mörg lög af tíma
líkt og lítil mynd,
dofnar hægt
og deyr.
EIGN
Þig dreymir um
að eitthvað undursamlegt bíði
baki veröldinni,
kannski ævintýri
og að rödd mánans flytji þér leyndarmál
sem enginn annar hefur heyrt.
Þig dreymir þráláta hamingjudrauma
um gull og eðalsteina
og þú verður konungur í ríki þínu
í kastala sem þú reisir þér
úr hvítum marmara oggulli.
En snöggt,
svo skyndilega vaknar þú í miðjum draumi
ogfínnur
að innst,
innst inní opinni hönd
áttu aðeins einfalda þrá.
Höfundurinn er nemi í bókmenntafræði og hefur gefið út Ijóðabók.
ERLA SIGRÚN LÚÐVÍKSDÓHIR
SORTANS BLIK
Sindrar sól Þey hver kemur
sáldrast glit þungum skrefum
sækir á þurrka tárin
sorgin enn þá þau birtast
sortans blik þau og sonur
sefast ei þrotinn viti
sálin myrk þeirra baggi
Hér við tveir Hægt þau fara
hittumst oft hnípin ganga
hugum þá hlið við hlið
hulin sýn horfa tvö
hugfangnir hlýtt til mín
horfðum vítt hann án vits
hlógum dátt holum augum
Bjartan dag O þú veröld
bar þá að óvæg oft
bráðaslys óskabarni
bárust boð óði lífsins
brostið var óskar feigðai•
bróðurhjartað órór lifír
blikið slökkt óvitinn
Höfundur er bókavörður.
HELGA Þ. JÓNSDÓTTIR
ÞOKA
Grá þokan grúfír yfír borginni,
grimm og miskunnarlaus, dularfull og lokkandi;
hún heldur henni í heljargreip sinni,
eins og ískaldir fímgur kreppist utan um hjarta manns.
Stundum breytir hún um svip og bregður á leik,
létt á brún læðist hún meðfram grundinni;
slík sem æsandi, tælandi slæður dansmeyjarinnar, keik
svífur hún um, svifíétt í dansinum.
Höfundurinn er húsmóðir í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. SEPTEMBER 1998 15 ”