Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1998, Blaðsíða 9

PÉTUR (No 1) og greinarhöfundur á öldunga-
móti á skíðum í Bláfjöllum 1987. Pétur var þá
76 ára gamali.
En svo slysalega vildi til að margar sprengjur
lentu á skólabyggingu og tugir ef ekki hundruð
skólabarna fórust eða limlestust. Fréttir um
atburð þennan komust víst aldrei í BBC. Bret-
um þótti þetta að vonum miður og skömmuðust
sín fyrir mistökin.
Nóg var að bíta og brenna í Danmörku á
stríðsárunum. Þó var náttúrulega skortur á
sumum matvælategundum, t.d. nýju svínakjöti.
Eitt sinn var ég búinn að tryggja mér fínan
kjötbita í sunnudagssteikina. Kjötbúðin var
spölkorn í burtu og yfír nokkrar götur að fara í
iðnaðarhverfi. Ég fer af stað á hjóli með bak-
poka til að ná í lífsbjörgina. Þetta var laugar-
dagseftirmiðdegi og sáralítil umferð. Á miðri
leiðinni heyrði ég skyndilega skothrið vinstra
megin við götuna. Eg snarstoppaði að sjálf-
sögðu. Skothríðinni var svarað hægra megin.
Svona gekk þetta á víxl í nokkrar mínútm-. Ég
tók eftir að skotin voru jafn mörg í hverri hrinu
með hléi á milli. Mig grunaði að þarna væri um
vélbyssur að ræða sem kláruðu hleðsluna eða
skammtinn sinn í einu en skotmenn urðu síðan
að losa skothylkin úr og setja ný í staðinn. Ég
tók tímann á hléunum og sá að ég myndi komast
leiðar minnar milli skotmannanna. Þetta tókst
og til baka komst ég á sama hátt. Ég vissi aldrei
hver var að skjóta á hvern. Það kom mér ekki
við. En steikin smakkaðist vel.
Bæði andspyrnuhreyfingin og breskar flug-
vélar gerðu árásir á Burmeister og Wain skipa-
og vélaverksmiðjuna við Kaupmannahöfn en
þar höfðu Þjóðverjar miklar vamir. Skipasmíða;
stöð þessi vann mikið fyrir Eimskipafélagið. Á
stríðsárunum var mikið um flótta fólks á bát-
kænum yfir Eyrarsund til Svíþjóðar. Sérstak-
lega voru það vissuiega gyðingar, sem voru að
flýja tortímingu sína. Ymsir aðrir fóru líka
þessa leið eins og Niels Bohr, eðlisfræðingurinn
frægi, sem seinna átti stóran þátt í smíði atóm-
sprengjunnar í Bandaríkjunum.
Jóhann risi Svarfdælingur var um tíma sett-
ur af Þjóðverjum í að vera öryggisvörður við
Burmeister. Þjóðverjar höfðu á honum mikið
dálæti, hann væri týpískur aríi, bæði stór og
sterkur. Jóhann var lunkinn við að taka kvik-
myndir og ku hafa náð ómetanlegum upptök-
um af friðardeginum í Höfn.
Oft hitti ég Gunnar sterka Salomonsson
(bróður Helga Hjörvar, Péturs Hofmanns og
Lárusar). Hann lifði á því að sýna krafta sína.
Hann var óhemju sterkur og hafði lag á að láta
áhorfendur falla í stafi yfir ofurkröftum sinum.
Það einkennilega var að dagsdaglega var hann
ekkert ógurlega kröftugur. En þegar á sýning-
amar kom hljóp einhver fítonskraftur í karlinn
og þá sýndi hann ótrúlegt afl. Hann sagði líka
oft við okkur: „Strákar mínir, ég er ekkert
sterkari en þið svona venjulega, aflið kemur í
mig á sýningunum." Hann notaði engin brögð
eða trikk.
Á stríðsárunum í Höfn var oft dapurt. Lítið
hægt að gera því landið var náttúrulega í hers
höndum og skortur á mörgu. Ég átti til dæmis
mótorhjól en bensín var ófáanlegt nema hjá
Þjóðverjum sem notuðu litað eldsneyti, en
dauðasök vara að vera gripinn á ferðinni með
slíkan eðalvökva. Ég varð mér úti um svona
hernámsbensín, setti það í mótorhjólið en þorði
aldrei á því út á götu. Ég fékk útrás á keyrslu-
þörf minni með því að rúnta um lóð verksmiðj-
urnar þar sem ég vann. Ég veit ekki til að
neinn hafi stundað skíðamennsku af einhverju
viti í Kaupmannahöfn nema ég. Veðrátta á
þessum árum var nokkuð köld og héldust
snjóalög lengi. Ég vissi um malarnámu allstóra
í nágrenni við vinnustaðinn. í stað í námunni
var nokkuð löng brekka. Mér ásamt nokkrum
félögum mínum tókst að byggja stökkpall í
brekkunni og hófum við nú að iðka skíðastökk
af miklum krafti þó að aðstæðumar væru
kannski ómerkilegar miðað við Holmenkollen
og Obersdorf. Þessi stökkmennska hjálpaði
mér seinna þegar ég fór að iðka skíðamennsku
af alvöru heima á Fróni, í Austurríki og í
Bandaríkjunum.
Hér lýkur frásögn Péturs. Hann flýtti sér
heim til íslands strax að stríðinu loknu ásamt
konu sinni Fríðu Ólafsdóttur. Líklega hafa þau
komið í hinni frægu fór Esju sem íslenska ríkið
sendi til Hafnar að ná í íslendinga í stríðslok.
Höfundurinn er tannlæknir.
ÞEIR KOMU MED ELDI OG SVERÐI 3
HIÐ UÓSA MAN
VIÐ AMAZONFUÓT
EFTIR BERGLINDI GUNNARSDÓTTUR
egar Spánverjar höfðu yfirunnið inkaríkið voru þeir búnir að leggja
undir spænsku krúnuna suðurálfuna að stærstum hluta. Eitt svæði
tókst þeim þó ekki fyllilega að hemja, en það var Arákanía í Suður-
Chile. Þar bjuggu ættbálkar sem áttu svo harðskeytta hermenn að
jafnvel inkarnir höfðu gefist upp á að yfirbuga þá. Sameinuðust þeir um að
verja land sitt og höfðu hermennsku og líkamshreysti í miklum hávegum. í
stríðinu við Spánverja kusu þeir .sér einn sameiginlegan höfðingja úr hópi
ættbálkahöfðingjanna og skyldi hann vera sterkastur þeirra allra. Til að
ganga úr skugga um það stakk einn öldungurinn í hópi þeirra upp á því að
þeir myndu reyna með sér hver gæti staðið lengst í sömu sporum með trjábol
einn mikinn á herðum sér. Sá sem lengst hélt út í þeiiTÍ keppni hét
Caupolicán og stóð hann með bolinn þrjá sólarhringa.
Diego de Almagro, félagi PizaiTos, hélt suður á bóginn með liði sínu eftir
sigurinn í Perú. „Leið Almagros til Chile lá yfir snævi þakin fjöll,
skrælnaðar auðnir og brennandi saltvötn," segir í ferðabók Kjartans
Ólafssonar, Sól í fullu suðri. „För hans er einhver mesta helganga í sögu
veraldar. Á frenim og breðafónnum Andes skrámaði lóðrétt sól hins þunna
lofts svo í augu, að margir litu þar Ijós hennar hinzta sinni. Kuldi gnúði á
svo fast að neglur frusu af mönnum eða þeir létu heila limi. Svo mjög
svarfaðist hiti til á eyktum, að ár þomuðu um nætur, er féllu í straumum
um daga. Hungur þröngdi þeim með slíkum ódæmum að þeir átu hræ hesta
sinna, jafnvel látinna félaga. Indjánar í liði þeirra hi-undu niður sem flugur.
Þoldu þeir verr kulda, enda margir léttara búnir en Spánverjar. Almagro
beitti innboma menn mikilli grimmd, hlekkjaði þá saman sem hunda. Þá lét
hann eitt sinn grafa nokkra tugi höfðingja þeirra lifandi sökum víga þriggja
Spánverja. Almagro fann ekkert gull í Chile. Illa svikinn hvarf hann aftur
til Perú að kröfu manna sinna.“
Ekki komst Almagro alla leið til Arákaníu. Það var Pedro Valdivia sem
barðist við Aráka. Valdivia varð í fyrstu lítið ágengt í viðureign sinni við þá,
en um síðir hafði hann betur með því að beita svikum til að ná á sitt vald
Caupolicán. Drápu Spánverjar þetta hreystimenni eftir að hafa stungið
hann með hundrað örvum í viðkvæmustu staði líkamans. Síðarmeir náðu
indjánar Valdivia á sitt vald og veittu honum ekki vægari dauðdaga. En þótt
Spánverjar hefðu haft þarna betur ui-ðu Arákar ekki friðaðir til fulls fyrr en
á nítjándu öld.
FURÐUSÖGUR OG BÝSN MIKIL
Margvíslegar furðusögur spunnust af ferðum Spánverja í Ameríku, og
þegar þeir lýstu þjóðflokkum þar í álfu sögðu þeir frá ýmsum býsnum er
þeir höfðu séð og reynt. Víst er að margt einkennilegt bar fyrir augu bæði
landvinningamanna og frumbyggja er þeir mættust og þeir hafa undrast
margt í fari hins. Áður en herförin á hendur inkum var farin hafði Pizarro
skoðað landshætti í könnunarferðum. Hann gætti þess þá að vera varkár og
sýndi íbúum álfunnar vinsemd til að vinna traust þeirra. Skiptist hann á
gjöfum við landsmenn og varð margs áskynja. Landsmenn voru gagnteknir
af vinsemd Spánverja og veittu þeim hvarvetna góðar viðtökur. Sagan segir
frá því er einn hermanna Pizarros var sendur í land ásamt blökkumanni er
hafði komið með skipinu frá Panama. Þegar þeir komu í land þyrptist fjöldi
fólks að og lét í Ijós undrun sína yfir hvítum hörundslit Spánverjans,
kæðnaði og síðu skeggi. Ekki minna undruðust þeir að sjá hinn svarta
félaga hans. Landsmenn álitu að hann væri málaður, tóku þefr sig því til og
nudduðu hendur hans upp úr vatni. Sögur greina einnig frá því hversu
indjánar voru uppnumdir yfir vopnum Spánverja og herklæðum, að ekki sé
talað um hesta þá er voru með í för, en slíkar skepnur höfðu indjánar aldrei
séð og héldu sumir að maður og hestur væru ein og sama veran; var þar
komin fram ljóslifandi goðsögnin um hinn magnaða kentár.
En furðusögur af því sem landvinningamenn sáu og reyndu hafa ekki
verið færri. Ein slík var frásögnin af amazónunum sem voru bardagakonur
miklar og réðu löndum við fljótið Amazon, en þangað fór leiðangur
Spánverja mikla svaðilför sem tók hálft þriðja ár og stendur ef til vill
framar öllum slíkum ferðum sem skráðar eru í árbókum álfunnar. Um
sannleiksgildi þeirrar sögu hafa margir efast, en hún sýnir þó hversu margt
af því sem Spánverjar sáu og reyndu hefur staðið á mörkum hins trúanlega
og hversu sá heimur sem þeir gengu inn í og öll þeirra för í þessari fjarlægu
heimsálfú hefur verið ævintýri líkust.
I ferð þeirri lentu þeir einu sinni sem oftar í bardaga við indjána og
sluppu afar naumlega frá þeirri viðureign sem var bæði hörð og ströng.
Greindi einn þeirra svo frá: „Tíu eða tólf þessara kvenna komu indjánum til
liðs og virtust stjórna atganginum. Þær börðust svo frældlega að
indjánarnir voguðu sér ekki að hörfa undan, því þá drápu þær hvern þann
mann með kylfum sínum, og vörðust þeir því hatrammlega. Konurnar voru
ljósar á hörund og hávaxnai-, með mikið hár sem þær bundu um höfuð sér.
Þær voru nyög sterkar og gengu naktar, en huldu viðkvæmari líkamshluta
sína. Með bogum sínum og örvum börðust þær eins og tíu manns og sendu
Spánverjum skæðadrífu af örvum sem gengu sumar spannardjúpt í bátana
svo þeir líktust helst broddgöltum."
I þessu þorpi handsama Spánverjar indjána sem segir þeim nánar frá
herkonum þessum. „Foringinn spurði indjánann hver ríkti yffr landi þessu,
og sagði hann það vera Couynco nokkurn. Hann spyr þá hverjar þessar
konur séu sem hafi barist með þeim, og indjáninn svarar því til að þær lifi
inni í landi, og að höfðingi hans sé þegn þeirra. Hann vissi um sjötigi þorpa
sem þær byggju, og hefði sjálfur oftlega farið þangað til að færa þeim skatt
frá höfðingja sínum. Foringinn spurði hvort þessar konur væru giftar, og
indjáninn neitaði því. Þá spurði foringinn hvort þær ættu böm, og kvað
indjáninn svo vera. Foringinn spurði hvernig það mætti vera úr því þær
væru ekki giftar. Sagði hann þá að þær færu stundum í stríð til
nágrannalanda, og tækju heim með sér karlmenn, og héldu þeim hjá sér
eins lengi og þær lysti, en sendu þá síðan heim til sín án þess að gera þeim
til miska. Ef þær ættu svo í fyllingu tímans sveinbörn dræpu þær þau, og
sendu til fóðurlands þeirra, en ættu þær meybörn væru þau alin upp af
mikilli alúð, og kennt allt er varðaði hernaðarlist. Konur þessar klæddust
fótum úr fínustu ull, og höfðu hár sitt slegið allt til jarðar, og báru kórónu
úr gulli. Hann sagði það ennfremur bannað að karlmenn væru í borgum
þeirra eftur sólsetur, og að mörg nágrannaríki væru undir þær sett, og yrðu
að þjóna þeim og greiða þeim skatt. Hann sagði svo frá mörgu öðru sem
hann lét okkur heyra dag hvern, því hann var bæði greindur og spakvitur
eins og allir þeir sem í þessu landi búa, og við höfum orðið áskynja um.“
Höfundur er rithöfundur og bókavörður.
FRESKA eftir Diego Rivera á hallarvegg I Mexíkó City. Þar er m.a.
lýst grimmdinni í samskiptum Spánverja við frumbyggja landsins.
PABLO NERUDA
HJARTAÐ ÚR
PEDRO DE VALDIVIA
DAGUR SIGURÐARSON ÞÝDDI
Við leiddum Valdim undir tréð.
Regnblár var morgunninn, með köldum
trefium sundurtættrarsólar.
Hátignin öil, þrumudýrðin,
lágu fallnar, á tjá og tundri,
í haug af særðu stáli.
KaneJtréð hóf upp mál sitt
og tendraði urmul {jósorma
ískarb'eldi sínu.
Við bárum að voðir ogletker, veG
trausta sem tryggðabönd,
gersimar skærar sem möndlur mánans,
og trumburnar sem fylltu
Arákamu leðurbliki.
Við barmafylltum kerin sætum veigum
og dönsuðum stappdans á skikunum
sem mótaðir voru af myrku kyni okkar.
Svo slógum við andlit (jandmannsins.
Svo sniðum við hugumstórt höfuðið af.
Fagurt var blóð böðulsins
sem við utbýttum eins og granatepli,
meðan það gneistaði enn af fyóri.
Svo rákum við spjót í brjóstið
og færðum hjartað sem var vængjað eins og Gigl
að fórn hinu arákanska tré.
Blóðniður þaut uppí limið.
Þá steig á vit hátignar gíganna
afjörðinni, eijaðri
sJírokkum oidar, kvæðið
um stríðið, sólina, töðugjöldin.
Svo hlutuðum við blæðandi hjartað.
Eglæsti tönnum í blómkrónu þá
ogblótaðijörðu:
„Gef mér kulda þinn, ósvífni útlendíngur.
Gef mér tígriskjark þinn.
Gef mér í blóði þínu heift þína.
Gef mér dauða þinn að hann fylgi mér
og veki mönnum þínum ugg.
Gefmér stríðið sem þú Jiáðir.
Gef mér Jiest þinn og augu.
Gefmér friðlaust rökkríð.
Gefmér móðurhlýju maískornsins.
Gefmér túngutak hestsins.
Gef mér ættjörð án þyrna.
Gefmér sigurreifan frið.
Gefmér loftið sem keneltéð
andar, voldugi Jierra."
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. SEPTEMBER 1998 9