Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2000, Qupperneq 5

Portret af Byron lávarði eftir George Sanders frá árinu 1807. Skáldið
er hér í glæsilegum búningi að vanda og með fylgisveini sínum, Robert
Rushton, sem hann játaði síðar að hafa tælt til fylgilags við sig.
Portret af Byron lávarði eftir Thomas Philips. Skáldið er hér í glæsileg-
um og íburðarmiklum búningi frá Albaníu og hafði keypt hann á ferð
sinni til Grikklands 1809.
Heimspekingurinn Hegel. Hann hefði aldrei
fallist á gildi einstaklingsins sem fólgið er í
Byronsritgerð Gríms.
Newstead Abbey í Notthinghamshire, ættarsetur Byron-fjölskyldunnar frá tímum Hinriks VIII og
þangað til skáldið seldi setrið 1817.
Þess vegna hlýtur að vera guðlegur tilgangur
í verkum mannanna. Skilning á honum taldi
Hegel hægt að öðlast með díalektískri nálgun.
Fjöldi hugsuða á þessum tíma, og þar á
meðal Grímur Thomsen, var sammála Hegel
um að vilji mannsins væri af guðlegum toga
og knúinn af æðri máttarvöldum á einhvem
hátt. Sú afstaða skapar í raun og veru rými
fyrir hugmyndina um snilling, mann sem er
þannig af guði gerður að hugsanir hans eða
verk afhjúpa af eigin rammleik hið guðlega í
veröldinni. Til þess þarf að hefja sig yfir
reglur mannanna þó að siðgæði sé vissulega
nauðsynlegt. Ef guð á að geta talað í gegnum
þig verður frelsið að ríkja í huga þér, - þú get-
ur ekki leyft þér takmörk. Og hér skilja leiðir
þeirra Gríms og Kirkegaards annars vegar og
Hegels hins vegar.
Einmitt í þessu birtist sá einfaldandi stimp-
ilvandi sem áður var á minnst. Ef viðhorf
lærðra og leikra heimspekinga til Hegels,
með eða á móti, eru einu nafni nefnd „hegel-
íanismi“ hætta menn að leita eða sjá þá heim-
spekilegu umræðu sem hefst þar sem fyrir-
myndirnar og forskriftirnar hrökkva ekki til.
Grímur las mikið af heimspeki og bókmenn-
tum Evrópuþjóða. Hann sá og skildi þá mann-
gildishugsjón sem var í brennidepli vegna
hraðrar samfélagsþróunar og breyttra guðs-
hugmynda. í samræmi við skilning sinn á
samtímanum leitaði hann sannleikans um
sjálfan sig og heiminn alla ævi eins og 19. ald-
ar manni og rómantíkus bar að gera. Eitt af
því sem hann gerði var að taka til greiningar
tískuskáldið Byron lávarð. Það skáld sem ef
til vill var dæmigerðara fyrir upplausn tim-
anna en öll önnur skáld.
„Einn sér verður hann að bjarga"
Byron lávarður var á sínum tíma eins konar
holdgervingur nítjándu aldarinnar. I persónu
hans kom saman ótrúlega margt af því sem
auðkenndi öldina. Hann var eins og kvik-
myndastjarna á okkar dögum, - fulltrúi
óþekktra nautna og rótlausra tilfinninga og
viðfang óendanlegrar forvitni, aðdáunar og
dagdrauma við upphaf nítjándu aldar. Hann
var Leonardo di Caprio sinna tíma. I nýrri og
bráðskemmtilegri ævisögu Byrons, Child of
Passion, Fool of Fame, rekur Benita Eisler
persónusögu sem að mörgu leyti endurspegl-
ar sögu nítjándu aldarinnar og andstæðna
hennar en af þeim var nóg.
Það hefur verið sagt að Napóleon, smá-
vaxni liðþjálfmn sem lýsti því yfir að hann
væri keisari, sé talandi dæmi um það að á nít-
jándu öld hafi menn komist að þeirri niður-
stöðu að þeir gætu gert úr sjálfum sér það
sem þeir vildu. Ef guð var í manninum en ekki
utan hans fólst ábyrgð mannsins gagnvart
sjálfum sér og guði í því að taka frumkvæði í
eigin lífi, finna og boða sannleikann sem nú
var orðinn býsna afstæður. Sumir óttuðust og
hötuðu þetta nýja frelsi, aðrir drukku af því
sér til óbóta. Napóleon braut undir sig lönd en
Byron braut allar siðareglur, meira og minna
opinberlega, og orti eins og engill um sjálfan
sig og ástvini sína af báðum kynjum. Þeir
urðu hvor á sinn hátt fulltrúar þess að allt
væri hægt, möguleikar manneskjunnar væru
óþrjótandi og þeir sem notfærðu sér það, nytu
þess.
Foreldrar Byrons lávarðar voru dæmigerð-
ir fyrir þær andstæður sem saman komu í
þessari persónu. Móðir hans, Catherine, var
af skoskri aðalsætt, Gordon frá Gight, elst
þriggja systra. Saga ættarinnar er blóði drifin
frá upphafi en á 18. öld virðist hún hafa snúið
grimmdinni gegn sjálfri sér. Afi Catherine
drekkti sér í Ythan-ánni við kastalavegg
Gordonanna, faðir hennar fannst í síki í Bath
13 mánuðum eftir dauða miðsysturinnar og
Grímur Thomsen á yngri árum.
ári seinna dó yngsta systirin líka. Tveimur ár-
um seinna dó móðir Catherine og þá hafði hún
á fimm árum misst alla fjölskyldu sína.
Þessi holduga, sparsama, skapmikla og afar
ógeðfellda skoska aðalsstúlka hafði þar með
erft umtalsverðar eignir. Eins og hendi væri
veifað birtist þá breskur flagari, John Byron,
blankur óþokki af aðalsættum, sem kominn
var í kröggur, og tældi hana snarlega og gift-
ist henni. Það var annað hjónaband hans. Það
er ekki talið ólíklegt að hann hafi drepið fyrri
konu sína og af þremur börnum þeirra lifði
aðeins ein stúlka, Ágústa.
John Byron eyddi öllum eignum konu sinn-
ar, gerði henni barn, kom á hana dótturinni og
rak svo fjölskylduna frá sér. Hann lagðist síð-
an í sukk og sifjaspell með systur sinni en þau
voru hvort sem annað. Hann hrökk svo upp af
í fátækt og niðurlægingu í Frakklandi. Þegar
handhafi lávarðstignarinnai' dó erfði sonur
hans titilinn og Catherine varð einstæð lá-
varðsmóðir.
Það þótti mjög fínt að vera breskur aðals-
maður en mjög ófínt að vera sonur einstæðr-
ar, skoskrar móður sem var bredda og ruddi.
Það var mjög erfitt að vera blankur aðalsmað-
ur í þá daga. Annars vegar var krafan um að
sýna örlæti sem hæfði tigninni en hins vegar
var aðalsstéttin á fallanda fæti og ungir aðal-
smenn urðu stöðugt að betla um peninga. Þeir
voru of fínir til þess að vinna fyrir sér á meðan
verslunar- og iðnaðarmenn urðu sífellt ríkari.
Vesalings aðalsdrengirnir urðu fórnarlömb
okrara. Þeir tóku lán á vöxtum sem í dag yrðu
líklega að lögreglumáli.
Byron var í stuttu máli sagt ættaður úr
skoskri sveit og af breskri aðalsætt, hann
þótti mjög fríður maður en hann var fatlaður,
hann var að mati samferðamanna skáld með
samband snillings við guðdóminn en jafn-
framt fulltrúi svo djúpstæðs siðleysis að vel
mátti trúa því að hann væri í sambandi við
þann í neðra. Hann var kvennagull, eins og
sagt er, en jafnframt hneigður að sama kyni
og átti að auki í löngu ástarsambandi við
Ágústu,- systur sína. Hann hafði bæði í skáld-
skap og persónulegu lífi óþrjótandi löngun til
þess að sviðsetja sig, leika þau hlutverk sem
buðust og vera það sem hann þurfti að vera til
þess að fá ást og athygli. Hann gaf föður sín-
um ekkert eftir að því leyti að hann flakkaði
milli kynja og virti ekki bannið gegn sifja-
spellum fremur en önnur bönn. Siðleysi hans
var uppspretta skáldskapar hans og demon-
ísk ímyndin stóð þannig í bæði orsaka- og af-
leiðingartengslum við list og menningu hans
og samtímans.
Það er augljóst að Grímur Thomsen hefur
séð sjálfan sig að einhverju leyti í mynd hins
ástríðufulla, breska myndbrjóts. En Byron
verður líka í túlkun Gríms að mynd eða tákni
tímans. í augum Gríms verða andstæðurnar í
skáldskap Byrons að staðfestingu á andstæð-
unum í breskri þjóðarsál; sönnun þess að
þjóðernið sé vænn geiri af sál skáldsins og
þetta tvennt verði ekki aðskilið. Niðurstaðan
verður sú að Byron sé snillingur, meiri og
stærri en aðrir menn, eins og Goethe sem
Grímur tekur gjarnan mið af í skrifum sínum.
Einstaklingshyggja verður sem sagt ofan á í
ritgerð Gríms um Byron þó að kerfishugsun
um enska þjóðarsál og mótmælendatrú vegi
þyngra í upphafinu.
Rannsóknir Gríms á fornbókmenntum ís-
lendinga fylgdu að mörgu leyti sama mynstri.
Ut úr þeim kom hann með vissuna um gildi
þess að trúa á mátt sinn og megin, vera sjálf-
stæður einstaklingur og standa og falla með
sínum verkum. Sú afstaða rímar einstaklega
vel við ákaflega skemmtilegar vangaveltur
Sveins Yngva, í Arfí og umbyltingu, um það
hvort „Rímur af Búa Andríðssyni og Fríði
Dofradóttur" séu ortar að einhverju leyti
gegn Pétri Gauti eftir Henrik Ibsen.
I ljóðagerð sinni kemur Grímur aftur og
aftur að því hvað það sé sem geri mann að
manni. Þetta er að sjálfsögðu siðræn spuming
og hún er ekki létt. Hetja Gríms er ekki
fornsagnahetja heldur túlkun rómantísks
skálds á manngildishugmyndum hinna fornu
texta; hetja Gríms þorir að taka afstöðu, velja
og standa ein gegn fjölda eða valdamönnum
þegar þess þarf. Það er þetta innsæi sem
Grímur sótti til fortíðarinnar og miðlaði síðari
tímum í ijóðum sem snertir fólk dýpra og öðru
vísi en önnur ljóð eins og til dæmis hinn óopin-
beri þjóðsöngur íslendinga, Á Sprengisandi.
Þar stendur einstaklingurinn gegn dularfullri
ógn öræfanna.
í kvæðum Gríms liggur mér við að segja að
„maðurinn sé alltaf einn“ eins og annað ís-
lenskt skáld sagði löngu seinna. Á örlagast-
undum standa allir menn einir: „. . . sjálfs
hans ævi er álík varga/einn sér verður hann
að bjarga," segir í kvæðinu um Arnljót gellini
en í því kvæði er sterk mynd af manni sem fer
ferða sinna einn og tekst stöðugt á við nakta
tilvistina. Maðurinn þarf að velja og hafna og
það er sú skylda og þraut sem gerir hann að
manni.
Höfundurinn, f. 1949, er íslenskufraeðingur og rit-
höfundur. Hann dvelur nú í Bandaríkjunum og
skrifar ævisögu Gríms Thomsen..

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 19. FEBRÚAR 2000 5