Alþýðublaðið - 05.11.1987, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 5. nóvember 1987
5
BRAGFRÆÐI
Þórarinn Eldjárn
skrifar
HRYNJANDI
Allt mál hefur hrynjandi eða hljóm-
fall og gildir þá einu hvort átt er viö
bundið mál eða óbundið. í mæltu máli
fá sum hljóð þunga áherslu, önnur
létta eða enga. Þegar slík misþung
hljóð skiptast á, myndast hrynjandi
(rytmi). Hrynjandin ákvarðast annars
vegar af lögmálum og reglum eða
föstum venjum hvers tungumáls, en
hins vegar hefur merking orða og
staða þeirra i setningu áhrif á áhersl-
ur. Segja má þvf að kerfið sé tvöfalt:
Áherslulögmálin eru sá grunnur sem
öllum er sameiginlegur, en á hinn
bóginn eru svo merkingaráherslurnar
sem eru breytilegar eftir því hver talar,
um hvað og hvers vegna. Áherslur
hljóta til dæmis að breytast mjög eftir
því hvort Baldur Óskarsson er að lesa
frétt um halastjörnu Halley’s eða Her-
mann Gunnarsson að lýsa knatt-
spyrnuleik, svo nefndir séu tveir ágæt-
ir útvarpsmenn.
Sameiginlegi grunnurinn er reyndar
ekki óumbreytanlegur heldur, hann
hefur að sjálfsögðu þróast og breyst í
aldanna rás. Auk þess er hann mót-
tækilegur fyrir erlendum áhrifum, rétt
eins og aðrir þættir málsins nú um
stundir. Sönglandinn sem við heyrum
í úrvarpinu er apaður eftir erlendum
stöðvum og á áreiðanlega eftir að
breyta nokkuð áherslum f íslensku frá
því sem nú er, ef við setjum ekki
skorður við. (Órðskýring: Úrvarp er ný-
yröi yfir útvarpsstöðvar eins og Rás 2,
Bylgjuna, Stjörnuna og Alfa (ðir ræð-
ur), og byggir á þeirri kenningu að
uppistaðan í dagskrá þessara „nýju“
stöðva sé í raun ekki annað en upp-
poppuð útgáfa af sömu dagskrá og
send hefur verið út hér á landi dag og
nótt allt frá árinu 1937 I símanúmerinu
04).
Einkennilegt er það líka að svo virð-
ist sem stjórnmálaskoðanir manna
geti haft áhrif á áherslur. Alkunnar eru
til dæmis framsóknaráherslurnar.
Þetta fyrirbæri hefur ekki enn verið
skýrt til neinnar hlítar og afhendist
hér með stjórnmála- og málfræðing-
um til úrvinnslu.
Þegar talað er um að laust mál sé
Ijóðrænt, er ekki bara átt við að text-
inn sé myndríkur eða háfleygur, heldur
reynist hrynjandin lika skipta miklu
máli.
í Ijóðum er hrynjandin upphaf og
endir alls, engu siður í þeim Ijóðum
sem óbundin eru kölluð en í hátt-
bundnum Ijóðum. Það er því villandi
þegar óbundin Ijóð eru kölluð frjáls
eða formlaus. Öll Ijóð hafa eitthvert
form, frjálshyggjan er goðsögn sem
leiðir alltaf til óskaþnaðar hvort sem
er i pólitík eða Ijóölist. „No verse is
libre for the man who wants to do a
good job“, sagði Eliot, „enginn bragur
er frjáls ef menn ætla að standa vel
að verki." Óbundna Ijóðið fær form
sitt fyrst og fremst af hrynjandinni.
Hún er svo ekki frjáls nema í þeim
skilningi að hún er óháð fastbundnum
bragarhætti. Bertolt Brecht skrifaöi
eitt sinn ritgerð um óbundin Ijóð og
nefndi „Úber reimlose Lyrik mit un-
regelmassigen Rhytmen." Meö þeim
orðum skilgreindi hann einmitt ágæt-
lega það sem einkennir óbundna Ijóð-
ið tæknilega séð: Það er „rimlaust
Ijóð með óreglulegri hrynjandi." Hitt
leiðir svo af sjálfu sér að slik óreglu-
leg hrynjandi fellur auðvitað oft sam-
an við hrynjandi tungunnar og merk-
ingarinnar.
En þegar Ijóð er ort undir bundnum
hætti gerist það að fastri niðurskipan
eða reglu er komið á hrynjandina, mis-
mikilli eftir atvikum. Þar með má
segja að enn ein tegund af hrynjandi
sé komin til skjalanna, hrynjandi brag-
arháttarins. Stundum er hrynjandi
málsins svo fastviðjuð í bragformið að
með réttu má tala um bragfjötra.
Flutningur á slikum Ijóðum hlýtur að
verða þulukenndur, áheyrendur byrja
ósjálfrátt að stappa taktinn. En ef vel
er ort má segja að þar meó geti enn
ein vídd bæst í Ijóöið: Ef skáldið kann
að nýta sér togstreituna sem verður
milli hrynjandi brags og hrynjandi
máls magna þær hvor aðra upþ til
nýrra áhrifa.
í þessu sambandi er lika mikið und-
i.r því komið hvernig Ijóðið er flutt.
Öfgar í átt að þvl að undirstrika brag-
hrynjandi verða til þess að manni
finnst skáldið hafa ort Ijóð sitt með
taktmæli tifandi á púltinu. Öfgar í
hina áttina geta að vísu verið mjög
skemmtilegar, má þar t.d. nefna flutn-
ing Halldórs Laxness á Gunnarshólma
og Söknuði, sem einhvern tfma heyrð-
ist í útvarpi. En sjálfsagt er bölvað
meðalhófið best.
„Einkennilegt er það líka
að svo virðist sem stjórn-
málaskoðanir manna geti
haft áhrif á áherslur. Al-
kunnar eru t.d. framsókn-
aráherslurnar, “ skrifar
Þórarinn Eldjárn m.a. í
pistli sínum um bragfrœði
SMÁFRÉTTIR
Frá afhendingu trúnaðarbréfs sænska sendiherrans.
Sendiherrar
afhenda trún-
aðarbréf sín
Hinn 30. október afhenti
Þórður Einarsson, sendi-
herra, dr. Mauno Koivisto, for-
seta Finnlands, trúnaðarbréf
sitt sem sendiherra íslands i
Finnlandi með aðsetri i
Stokkhólmi.
Nýskipaður sendiherra Sví-
þjóðar, hr. PerOlaf Forshell,
afhenti í gær forseta íslands,
frú Vigdísi Finnbogadóttur,
trúnaðarbréf sitt að viðstödd-
um utanríkisráðherra. Sendi-
herra þáði siðan boð forseta
Islands i Ráðherrabústaðnum
ásamt fleiri gestum.
TÓN.AL. halda
tónleika
Tónlistarhátið Tónlistar-
sambands alþýðu TÓN.AL.
verður haldin ( annað sinn
dagana 6. og 7. nóvember.
Fram munu koma sex kórar
og ein lúðrasveit, alls um 250
manns. Auk þess koma til ís-
lands í boði TÓN. AL. þrír er-
lendir kórar. Tveir frá Noregi
og einn frá Danmörku. Er-
lendu kórarnir munu halda
tónleika 6. nóvember kl. 20:30
í Langholtskirkju. Hver kór
flytur um 30—40 minútna
dagskrá, bæði þjóðlög, bar-
áttusöngva og kirkjutónlist.
íslensku flytjendurnir
koma fram, ásamt erlendu
kórunum, í Háskólabíó laug-
ardaginn 7. nóvember kl.
14:00. Hver hópur flytur 4—5
lög og í lokin flytja allir sam-
an tvö lög. Kynnir verður Jón
Múli Árnason og er aðgangur
ókeypis.
Menntamála-
ráðherra í
París og
Japan
Birgir ísleifur Gunnarsson,
menntamálaráðherra, og
kona hans, Sonja Backman,
héldu til Parísar síðastliðinn
miðvikudag. Þar mun ráðherr-
ann sitja aðalráöstefnu
Menningarmálastofnunar
Sameinuðu þjóðanna og
fund vísindamálaráðherra að-
ildarríkja Efnahags- og fram-
farastofnunarinnar. Frá París
halda menntamálaráðherra
og kona hans til Tokýó í Jap-
an þar sem þau verða heið-
ursgestir norrænu menning-
arkynningarinnar Scandinavia
Today. Menntamálaráðherra
og föruneyti hans halda á
brott frá Japan föstudaginn
6. nóvember.
Handbækur er
henta
bókasöfnum
Samstarfsnefnd um upp-
lýsingamál hefur gefið út
tvær handbækur sem henta
bókasöfnum. Önnur bókin,
Flokkunarkerfi, er þýdd og
staðfærð fyrir fslensk boka-
söfn eftir 11. útgáfu Dewey
decimal classification. Ritið
er nær 600 bls.
Hin bókin er skrá um ís-
lensk bókasöfn. I henni er
greint frá heiti og aðsetri 167
rannsóknar- og sérfræðibóka-
safna, almenningssafna og
skólasafna. Skýrt er frá efnis-
sviði hvers safns, helstu
safngögnum, þjónustu o.fl.
Bæði ritin eru til sölu hjá
Þjónustumiðstöð bókasafna
og Bóksölu stúdenta.
Fjöltefli
Fjöltefli fyrir unglinga 5—
15 ára var haldið sunnudag-
inn 25. október. Þar tefldi
ungur skákmaður, Helgi Áss
Grétarsson 10 ára, við 25
unglinga. Tveir þátttakenda
náðu að sigra og sjö að gera
jafntefli.
Fermdar meyj-
ar og sveinar
1937
Fermingarbörn úr Reykjavík
árið 1937 hafa ákveðið að saf n-
ast saman til að minnast
fimmtíu ára fermingarafmæl-
isins. Samkoman verður (
Domus Medica við Egilsgötu
n.k. laugardag, 7. nóvember kl.
15:00—18:00. Þau börn sem
fermdust i Reykjavík um vorið
og haustið 1937 voru rúmlega •*
400 að tölu og skorar undir-
búningsnefnd endurfundanna
á alla sem hlut eiga að máli að
mæta til leiks á laugardaginn.