Morgunblaðið - 05.10.2001, Blaðsíða 32

LISTIR
32 FÖSTUDAGUR 5. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
– Hvernig líður höfundinum svona
rétt fyrir frumsýningu?
„Bara vel, þakka þér fyrir. Sýn-
ingin stendur ágætlega, enda að
mestu úr mínum höndum.“
– Hefurðu þá ekkert átt við text-
ann eftir að æfingar hófust?
„Jú, blessaður vertu. Ég var síðast
að lagfæra eitthvað nú um helgina.
Við vorum t.d. að ganga frá enda sýn-
ingarinnar í gær og dag.“
– Er sýningin eitthvað lík því sem
þú sást fyrir þér þegar þú sast einn
og skrifaðir?
„Já, hún er furðu mikið lík því og
aðferðin sem beitt er við að koma
verkinu á framfæri við áhorfendur er
því mjög þóknanleg.“
Frumkvöðlar breyskir
Í upphafi sýningarinnar safnast
leikararnir saman á sviðinu og velta
því fyrir sér hvort ekki sé rétt að
segja áhorfendum einhverja sögu.
Tónlist dettur yfir og hópurinn brest-
ur í söng og þar með fer sagan af
stað. Sagan af hugsjónamanninum
Illuga Hjálmarssyni sem snýr aftur
til Reykjavíkur í lok 19. aldar, fullur
hugmynda um framkvæmdir og
verklegar framfarir. Hann vill virkja
og gera vatnsveitu en skortir fé og
mætir fordómum og íhaldssemi bæj-
arbúa á flestum sviðum. Hann reyn-
ist þó sjálfum sér verstur og þegar
líkur eru á að hann hafi komist yfir
erfiðasta hjallann snúa bæjarbúar
við honum bakinu allir sem einn.
„Þetta er saga frumkvöðuls sem er
samsettur úr ýmsum goðsögnum úr
íslenskri sögu. Hægt er að nefna Ein-
ar Benediktsson, en fleiri minna
þekktir komu við sögu í lok 19. aldar.
Einn af þeim var Frímann B. Arn-
grímsson, sem gerði bæjarstjórninni
tilboð um að raflýsa bæinn en fékk
afsvar og einn bæjarfulltrúinn lét svo
um mælt að hann væri „aðskotadýr –
ekki einu sinni sveitlægt í bæjar-
félaginu.“ Ég nota meira að segja
orðrétta ræðu Frímanns á bæjar-
stjórnarfundi í leikritinu þar sem Ill-
ugi er að reyna að sannfæra bæjar-
búa um kosti þess að virkja
Elliðaárnar.“
Benóný segir að frumkvöðlar hafi
alltaf heillað sig sem persónur. „Í
persónu þeirra er oft alvarleg brota-
löm sem veldur því að þeim tekst
ekki að gera draum sinn að veruleika.
En þeir koma hlutunum á hreyfingu
og valda því að sporgöngumenn eiga
auðveldara með að koma hlutunum í
framkvæmd. Það er t.d. óumdeilt að
Einar Benediktsson á stóran þátt í
virkjunarsögu Íslendinga þó hann
hafi aldrei komið nálægt virkjun
sjálfur. Frumkvöðlana skortir oft
sveigjanleika í samskiptum og þeir
hafa ekki nægilegt úthald og þraut-
seigu til að sjá málum borgið allt til
enda. Oft eru þeir líka veikir fyrir
lífsins lystisemdum sem kemur þeim
í koll. Þetta er kannski einhver fylgi-
fiskur snilligáfu.“
Vatn lífsins brennt og hreint
Titill verksins er táknrænn fyrir
viðfangsefnið, þar sem vatnið er upp-
spretta alls lífs og hugsjón Illuga er
að veita hreinu og góðu vatni inn á
hvert heimili. Fyrir daga vatnsveit-
unnar var vatnið borið í hús af vatns-
berum, sem oft voru skítugir og sér-
lundaðir einstaklingar. Þessu fylgdi
oft mikill sóðaskapur og sýkingar-
hætta. Á hinn bóginn hefur áfengi
verið kallað vatn lífsins, aqua vitae,
og það er það sem verður Illuga að
falli; hið brennda vatn lífsins verður
honum skeinuhætt. Þá reynist hon-
um best forsmáð vinnustúlka sem
mátt hefur líða fyrir skarð í vör.
„Alþýða manna var illa sett á þess-
um tíma og sérstaklega vinnufólk og
þar voru konur verst settar. Mögu-
leikar þessa fólks til þroska og
menntunar voru nánast engir. Við
skulum hafa í huga að bæjarstjórn
Reykjavíkur á þessum tíma hafði í
rauninni engin verkefni með höndum
önnur en að úthluta fátækrastyrkj-
um. Verklegar framkvæmdir á veg-
um bæjarins voru nánast engar.
Bæjarstofnanir á borð við vatnsveitu
og rafveitu komu ekki til sögunnar
fyrr en eftir aldamótin. Fátækra-
nefndin var stærsta nefnd bæjarins
og því var það helsta áhyggjuefni
bæjarstjórnarinnar að ef vatnsveita
yrði lögð þá yrðu vatnsberarnir byrði
á bæjarfélaginu. Menn deildu líka um
hvaða stefnu skyldi taka í orkumál-
um. Það þótti ekki sjálfsagt að fram-
leiða rafmagn úr fallvötnum, kol, olía
og mór komu jafnt til greina.“
– En hvers vegna valdirðu þetta
tímabil sem baksvið verksins?
„Í upphafi ætlaði ég að semja tvö
leikrit. Annað átti að fjalla um alda-
mótin 1900 og hitt um aldamótin
2000. En svo greip þetta verk mig
slíkum heljartökum að hitt varð að
bíða. Það gefur manni ákveðið svig-
rúm að staðsetja sig í fortíðinni. Eng-
inn getur fullyrt með algjörri vissu
hvernig hlutirnir voru nákvæmlega.
Andstæður í mannlífinu verða einnig
stærri þegar frá líður og andstæður
eru það sem maður er sífellt að fást
við í leikritaskrifum.“
Þrjú verðlaunaverk á svið
Benóný segir að eitt helsta vanda-
málið sem leikritahöfundur þurfi að
takast á við sé að fá verk sín sviðsett.
„Ég er í þeirri undarlegu stöðu að
hafa fengið þrjú verk eftir mig svið-
sett af atvinnuleikhúsunum, tvö í
Borgarleikhúsinu og nú eitt í Þjóð-
leikhúsinu. Öll þrjú verkin hafa kom-
ist upp á svið eftir að hafa unnið til
verðlauna í leikritasamkeppni.
Fyrsta verkið, Töfrasprotinn, hlaut
1. verðlaun í flokki barnaleikrita í
samkeppni sem haldin var í tilefni af
opnun Borgarleikhússins 1989. Ann-
að verkið, söngleikurinn Hið ljúfa líf,
hlaut 2. verðlaun í samkeppni á 100
ára afmæli Leikfélags Reykjavíkur.
Vatn lífsins hlaut svo 2. verðlaun í
samkeppni á 50 ára afmæli Þjóðleik-
hússins.“
Benóný kveðst ekki vilja draga
einhverja ályktun af þessum árangri
en auðvitað er freistandi að velta fyr-
ir sér hvers vegna leikritin hans hafa
náð upp á svið þegar nafn höfund-
arins hefur fylgt í lokuðu umslagi.
„Nú er ég hættur að taka þátt í sam-
keppni. Verkin verða að standa og
falla með mér.“
Vatn lífsins í
ýmsum myndum
havar@mbl.is
Morgunblaðið/Jim Smart
Illugi heillar betri borgara með hugmyndum sínum. Tinna Gunnlaugs-
dóttir, Marta Nordal, Valdemar Flygenring og Stefán Karl Stefánsson.
VATN Lífsins eftir Benóný
Ægisson.
Leikarar: Stefán Karl Stef-
ánsson, Nanna Kristín Magn-
úsdóttir, Atli Rafn Sigurðarson,
Anna Kristín Arngrímsdóttir,
Margrét Guðmundsdóttir, Jón
Páll Eyjólfsson, Jóhann Sigurð-
arson, Þórunn Lárusdóttir,
Valdimar Örn Flygenring,
Tinna Gunnlaugsdóttir, Marta
Nordal, Gunnar Eyjólfsson,
Edda Arnljótsdóttir, Þröstur
Leó Gunnarsson, Hjalti Rögn-
valdsson, Randver Þorláksson,
Kjartan Guðjónsson, Valur
Freyr Einarsson, Guðmundur
Ingi Þorvaldsson.
Börn: Áslákur Ingvarsson, Sig-
urbjartur Sturla Atlason og
Snæfríður Ingvarsdóttir.
Leikstjóri: Þórhallur Sigurðs-
son.
Leikmynd: Þórunn Sigríður
Þorgrímsdóttir.
Búningar: Filippía I. Elísdóttir.
Tónlist: Vilhjálmur Guðjónsson.
Lýsing: Páll Ragnarsson.
Leikarar og
listrænir
stjórnendur
Vinnukonan heillast af gos-
brunninum. Nanna Kristín
Magnúsdóttir.
Í kvöld verður frumsýnt á Stóra sviði Þjóð-
leikhússins nýtt íslenskt leikrit, Vatn lífsins
eftir Benóný Ægisson. Hávar Sigurjónsson
átti samtal við höfundinn.
LÍKLEGT má telja, að meistara-
verk Íslendingasagna hefðu fyrir
löngu laðað fram óperur frá helztu
tónstórveldum heimsins í líkingu við
Macbeth Verdis, hefðu þau verið rit-
uð á alþjóðamáli og hlotið álíka út-
breiðslu og leikrit Shakespeares. Síð-
an hefur kvikmyndin að vísu leyst
óperuna af hólmi sem helzta drama-
tíska birtingarform samtímans. En
hversu umheimurinn á enn langt í
land með að meta jafnvel óumdeilan-
legan gimstein eins og Njáls sögu að
verðleikum, sést kannski einmitt bezt
á sinnuleysi fremstu kvikmynda-
gerðarmanna heimsins hingað til.
Þjóðernisrómantíska hreyfingin á
Norðurlöndum hleypti, ásamt skand-
ínavismanum, fjölda sinfónískra tón-
verka af stokkunum meðal frænd-
þjóðanna á 19. öld og fram á þá 20.
sem innblásin voru af viðfangsefnum
úr íslenzkum fornritum. Má því vel
vera að leynist einhvers staðar for-
leiksnefna tengd Njálu, eða jafnvel
heil ópera, í fórum norskra, sænskra
eða danskra tónskálda frá þeim tíma
– sérstaklega þegar horft er til hins
ótrúlega fjölda tónverka frá um 1860-
1930 sem nú er loks verið að draga
fram úr gleymsku í Danmörku.
Um möguleika fyrstu íslenzku tón-
skáldanna í byrjun 20. aldar á að upp-
hefja ritsnilld hinna ónafngreindu
miðaldahöfunda á sinfónísku máli tjó-
ir hins vegar lítt að tala. Hér urðu
menn að sníða sér þröngan stakk.
Engar voru hljómsveitirnar, enda
tónlistarmenntun á frumstigi og
flestir höfundar meira eða minna
sjálfmenntaðir. Þegar fyrra úr-
vinnsluformi Íslendingasagna,
rímnakveðskapnum, var varpað fyrir
róða, tóku því við einföld lög fyrir kór
eða einsöngvara og píanó, langoftast í
rómantískum stíl 19. aldar.
Sönglagaflokkur Jóns Laxdal
(1865-1928) um Gunnar frá Hlíðar-
enda við ljóðaflokk Guðmundar Guð-
mundssonar skólaskálds sver sig í
sömu ætt. Hann var útgefinn á prenti
1916 ásamt öðrum flokki Jóns,
„Helga hin fagra“, og virðist ólíklegt í
ljósi aðstæðna að þetta dæmigerða
tómstundatónskáld hafi nokkurn
tíma látið sig dreyma um að gera síð-
ar óperu úr lögunum. Þó skyldi e.t.v.
ekkert útiloka um það, miðað við al-
menna athafnasemi Jóns í félagsmál-
um á frumvaxtarárum íslenzkrar tón-
listar sem lauk með því að endurreisa
Hljómsveit Reykjavíkur 1925. En
hvað sem því líður, þá var söngflokk-
ur þeirra Jóns Laxdal og Guðmundar
skólaskálds fluttur, í fyrsta sinn í
heild að því er talið er, í Sögusetrinu á
Hvolsvelli þ. 6. júlí, og mun áformað
að flytja hann áfram næstu föstudaga
fram á 12. október n.k.
Að kalla uppsetninguna „söngleik“,
þó að kór og einsöngvarar kæmu
fram á fornmannabúningum, er
kannski fullstórt upp í sig tekið.
Flokkurinn samanstóð – að nr. 9,
„Gunnar kveður í haugnum“, slepptu
– úr 10 sjálfstæðum sönglögum, og
hið eina sem tengdi þau saman auk
hins sameiginlega yrkisefnis úr Njálu
voru skondnar athugasemdir sögu-
manns inn á milli söngatriða með Art-
húr Björgvin Bollason í gervi hins
kuflklædda sagnaritara. Hér fluttar á
ensku, en annars á ástkæra ylhýra,
séu innlendir tónleikagestir í meiri-
hluta. Í uppfærsluna var þess utan
skotið þremur stuttum samtalssen-
um af segulbandi, ágætlega leiknum
af ónefndum enskum atvinnuleikur-
um.
Söngatriðin voru hins vegar öll
sungin á íslenzku. Enskar þýðingar
fylgdu á prenti handa erlendum
áheyrendum, en íslenzku ljóðin hefðu
einnig mátt standa til boða, því veru-
legur hluti textans tapast sem kunn-
ugt er iðulega í söngflutningi, og svo
var einnig hér. Í verkinu skiptust á
eftirfarandi kórar og einsöngslög: 1.
„Fögur er hlíðin“ (Gunnar), 2. „Í vík-
ing“ (G/kór), 3. „Bergljót“ (G), 4.
„Hallgerður“ (Kolskeggur), 5. „Hug-
raunir“ (G), 6. „Gunnar og Njáll“ (G,
Njáll), 7. „Gunnar og Kolskeggur“
(G, K), 8. „Víg Gunnars“ (G/kór) og
loks 10. „Gunnarsmál“, bitastæðasta
kórlag bálksins, flutt sem eftirmáli
dramans að hætti forngríska leik-
hússins af 12 meðlimum úr Karlakór
Rangæinga.
Það var með ofurlítið blendnum til-
finningum að undirritaður tyllti sér á
endabekk í þétt setnum stílfærðum
fornaldarskála Sögusetursins, enda
harla óvanur slíkum sviðssetningum
á tónverkum frá upphafsskeiði „gull-
aldar íslenzka einsöngsslagsins“, sem
öllu oftar eru borin á borð af hefð-
bundnum tónleikapalli með flytjend-
ur í kjólfötum. Þar við bættist, að
drjúgur meirihluti áheyrenda voru af
erlendu bergi, jafnvel þótt ætla mætti
fjölda Svía þar á meðal nokkra þekk-
ingu og áhuga á sameiginlegum
menningararfi víkingaaldar – þó ekki
væri nema af Ormi rauða Bengtsons.
Í téðri umgjörð var því ekki nema von
að uppákoman tæki á sig kunnugleg-
an blæ af „túrhestasirkus“ þar sem
ekki er alltaf farið grannt með stað-
reyndir.
Á hitt ber þó kannski að líta, að
minna svigrúm gefst en ella til hinna
fínni drátta þegar þröskuldar tungu-
máls og staðþekkingarskorts koma til
skjala, einkum að nýloknum kvöld-
verði þegar uppi er geð guma. Að
leggja flutninginn á strangan mæli-
kvarða hefðbundinna sígildra tón-
leika er því varla sanngjarnt. Samt
sem áður gat ég ekki varizt þeirri
hugsun, að með yfirvegaðri og fjöl-
hæfari tjáningu textans hefði veru-
lega mátt auka vídd og tilhöfðun ein-
söngslaganna, því túlkunin, jafnt í
söng sem í leik, var í heild fremur ein-
hliða og gerði einum of mikið út á
kraft á kostnað annarra þátta, eink-
um í aðalhlutverki Gunnars. Minna
kvað að því hjá hinum einsöngvurun-
um í mun smærri hlutverkum þeirra,
en þó að margt væri prýðilega sungið,
báru allir með sér takmarkaða
reynslu áhugamanna.
Kórinn kom hlutfallslega bezt út,
enda hljómmikill, hreinn og samtaka
án þess (oftast) að þenja raddböndin
um of. Nýting rýmisins fyrir stað-
setningu söngfólksins var sömuleiðis
oft hugvitssöm, og mátti hafa nokkra
skemmtan af sjónrænni útfærslu vík-
ingaróðurs og vopnaðra átaka, þótt
heldur strjál væru og sundurslitin
inni á milli kyrrlífsmynda hinna stöku
söngatriða, enda virtist leikræna út-
færslan í heild fremur snöggsoðin.
Söngvaflokkur Jóns Laxdals sló
mann ekki sem meistaraverk. Hvern-
ig sem lögunum kunni hugsanlega að
vegna í algerum toppflutningi, þá eru
þau eftir sem áður börn síns tíma og
leiða í dag fremur hugann að há-
punkti íslenzkrar þjóðernisvakningar
á öndverðri 20. öld en að trúverðugri
umgjörð fornsagnapersóna. Í sjálfu
sér ber sízt að vefengja tilefni nýlið-
inna aldamóta til að líta um öxl og
rifja upp horfinn hugsanaheim þeirr-
ar kynslóðar sem ætlaði Íslandi allt.
Hitt er aftur á móti spurning hvort
erlendu gestirnir hafi getað haft mik-
inn áhuga á því. A.m.k. þeir er héldu
að sýningin fjallaði eingöngu um at-
burði níu öldum fyrr, þegar hetjur
riðu um héruð.
Börn síns tímaTÓNLISTS ö g u s e t r i ð á H v o l s v e l l i
Söngleikurinn Gunnar eftir Jón
Laxdal við ljóðaflokk Guðmundar
Guðmundssonar skólaskálds. Ein-
söngvarar: Jón Smári Lárusson,
Sigurður Sigmundsson og Gísli
Stefánsson. Kór: félagar úr Karla-
kór Rangæinga. Stjórnandi og
píanóundirleikari: Halldór Ósk-
arsson. Sögumaður: Arthúr Björg-
vin Bollason. Leikstjóri: Svala
Arnardóttir. Lýsing og hljóð:
Andri Ólafsson.
SÖNGLEIKUR
Ríkarður Ö. Pálsson