Morgunblaðið - 07.07.2002, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 7. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í
mörgum málum sem komið
hafa til kasta Mannréttinda-
dómstóls Evrópu hefur
reynt á það hvert sé svigrúm
manna til að halda uppi
gagnrýni á ríkisvaldið. Er óhætt að
fullyrða að það svigrúm er mjög rúmt
og einungis í undantekningartilfell-
um sé heimilt að dæma menn, ekki
síst blaðamenn, fyrir ummæli sem
geta talist innlegg í stjórnmálaum-
ræðu. „Frjáls stjórnmálaumræða er
kjarninn í hugtakinu lýðræðislegt
þjóðfélag sem er rauður þráður í
Mannréttindasáttmálanum,“ eins og
dómstóllinn sagði í einu slíku máli. Þá
hefur hann lagt mikla áherslu á mik-
ilvægi fjölmiðla, þeir séu nokkurs
konar „varðhundur“ sem verndi al-
menning gagnvart ríkisvaldinu.
10. grein Mannréttindasáttmálans
verndar ekki einungis tjáningarfrelsi
heldur mælir hún líka fyrir um það í
hvaða tilfellum og að hverjum skil-
yrðum uppfylltum megi takmarka
slíkt frelsi. Slíkar takmarkanir verða
að byggjast á lögum, þjóna lögmætu
markmiði, til dæmis æruvernd eða
þjóðaröryggi, og geta talist „nauð-
synlegar í lýðræðisþjóðfélagi“.
Í fjöldamörgum dómum síðustu
áratugi sem varða fjölmörg Evrópu-
ríki hefur dómstóllinn skýrt nánar
hvað í þessu felst. Fullyrða má að
dómstóllinn hafi gengið lengra í að
vernda frjálsa þjóðmálaumræðu en
flest ef ekki öll Evrópuríki gerðu áð-
ur. Vegna þess að aðildarríkin eru
skuldbundin til að hlíta dómum frá
Strassborg, hafa því miklar breyting-
ar orðið á löggjöf og dómafram-
kvæmd innanlands í aðildarríkjun-
um.
Meiðyrðamál
Hverjir eru helsti þættirnir í að-
ferðafræði dómstólsins? Ef tekið er
dæmi af meiðyrðamálum þá má hafa
hugfast að í mörgum Evrópuríkjum
gilti frá fornu fari að eini mælikvarð-
inn á það hvort meiðandi ummæli
væru refsiverð var hvort þau væri
hægt að sanna eða ekki. Ef varnarað-
ili, til dæmis blaðamaður, gat ekki
fært fullnægjandi sönnur á ummæli
sín, hlaut hann að tapa málinu. Í sum-
um tilfellum voru við lýði lagareglur
sem vernduðu ríkisvaldið eða opin-
bera starfsmenn gegn meiðandi um-
mælum burstéð hvort þau væru sönn
eða ekki.
Mannréttindadómstóllinn hefur
hnikað þessu til enda gerðu slíkar
reglur, ef þeim var framfylgt, blaða-
mönnum mjög erfitt um vik að sinna
hlutverki sínu við að upplýsa mál og
veita stjórnvöldum aðhald. Þannig
hefur dómstóllinn gert greinarmun á
gildisdómum og fullyrðingum um
staðreyndir. Það er til dæmis gildis-
dómur að segja að einhver sé siðlaus
en fullyrðing um staðreynd þegar
sagt er að einhver hafi svikið loforð.
Heimilt er að bregðast við og refsa
fyrir ósannaðar ærumeiðandi fullyrð-
ingar. Gildisdómar, sem eðli málsins
samkvæmt er ekki hægt að færa
sönnur á, njóta hins vegar ríkari
verndar. En jafnvel ósannaðar meið-
andi fullyrðingar geta talist verndað-
ar ef þær eru settar fram í góðri trú.
Ef blaðamaður byggir til dæmis á
efni opinberrar skýrslu sem síðar
reynist röng eða að minnsta kosti
ósönnuð þá er ekki rétt að draga
hann til ábyrgðar. Blaðamanni er
sem sagt heimilt að reiða sig á upp-
lýsingar í slíkum gögnum án þess að
eiga á hættu að baka sér refsiábyrgð.
Í fjölmörgum málum hefur dóm-
stóllinn tekist á við það hvað séu for-
svaranleg vinnubrögð af hálfu blaða-
manna, þ.e. í raun hvenær um sök sé
að ræða sem réttlæti refsingu og hve-
nær ekki. Vitnar dómstóllinn þá
gjarnan í siðareglur blaðamanna og
þá í því samhengi að fylgi blaðamaður
þeim þá sé ekki rétt að draga hann til
ábyrgðar. Í siðareglum felst til dæm-
is að gefa beri þeim sem sæta harðri
gagnrýni kost á að tjá sig um efni
ásakananna áður en þær birtast ef
þess er nokkur kostur.
Dómstóllinn hefur ennfremur lagt
á það áherslu að reglur um tjáning-
arfrelsi verndi ekki einungis efni um-
mæla heldur form. Þar verði fjöl-
miðlar að hafa svigrúm til að ákveða
með hvaða hætti upplýsingar séu
matreiddar. Það eitt að gagnrýni sé
sett fram með hvössum eða ögrandi
hætti má ekki verða til þess að þrengt
sé að tjáningu manna.
Friðhelgi einkalífs
Þótt hendur aðildarríkjanna séu
ærið bundnar þegar beiting meið-
yrðalöggjafar er annars vegar verður
ekki sama sagt um lög sem vernda
friðhelgi einkalífs. Þar er allt annar
hlutur á ferð. Það er sjaldnast opin-
berri lýðræðislegri umræðu til fram-
dráttar að draga fram þætti úr einka-
lífi fólks, þvert á móti. Þess vegna á
blaðamaður sem dæmdur hefur verið
fyrir að opinbera einkamálefni fólks
án samþykkis þess litla möguleika
fari hann með mál sitt til Strassborg-
ar.
Frá þessu eru undantekningar. Ef
einstaklingar leggja sig fram um að
bera einkamálefni sín á torg til dæmis
til þess að draga að sér athygli, hvort
sem það eru svokallaðar stjörnur úr
heimi lista og vitundariðnaðar eða
stjórnmálamenn þá kann það að rétt-
læta að aðrir þættir úr einkalífi
þeirra séu einnig skoðaðir gaumgæfi-
lega. Sérstaklega ætti það við ef
stjórnmálamaður reyndi til dæmis að
gefa falska mynd af sjálfum sér til að
vinna sér fylgi. Eins kann að vera
réttlætanlegt að draga fram óþægi-
legar upplýsingar úr einkalífi ráða-
manna ef þær geta haft áhrif á hvern-
ig almenningur metur opinbera
framgöngu þeirra. Ef stjórnmála-
maður gæfi sig til dæmis út fyrir að
vera mikill siðapostuli og berðist
harkalega gegn hvers kyns lausung í
siðferðislífi þjóðar sinnar en lifði svo
engar veginn í samræmi við það þá
kynni vel að vera réttlætanlegt að
draga slíkt fram í dagsljósið.
Eins þarf að gæta vel að því hvar
draga eigi mörkin milli einkamálefnis
og þess sem varðar almenning. Dóm-
stóllinn hefur til dæmis talið að launa-
kjör forstjóra einkafyrirtækja séu
ekkert einkamálefni, sérstaklega
þegar viðkomandi fyrirtæki hefur átt
í stríði við almenna starfsmenn um
launamál.
Ríki, ráðamenn og
opinberir starfsmenn
Dómstóllinn hefur smám saman
mótað sjónarmið um það hversu ríkr-
ar verndar ríkið sjálft, ráðamenn og
opinberir starfsmenn skuli njóta. Má
þar greina vissan stigsmun. Minnstr-
ar verndar nýtur ríkið sjálft og stofn-
anir þess. Það má því ganga ærið
langt í að úthúða tilteknu ráðuneyti
eða „lögreglunni“ án þess að baka sér
ábyrgð, sérstaklega ef tilteknir ein-
staklingar eru ekki um leið í skot-
spæni. Ráðamenn njóta heldur meiri
verndar því þar eiga einstaklingar í
hlut sem aldrei geta verið réttlausir
með öllu. Samt er svigrúm til gagn-
rýni mikið því stjórnmálamenn bjóða
vitandi vits upp á að orð þeirra og
gerðir séu grandskoðaðar. Opinbera
starfsmenn má auðvitað gagnrýna
vegna þess opinbera valds sem þeir
fara með og er það sjálfsagður þáttur
í lýðræðislegu aðhaldi. Sú gagnrýni
má þó ekki vera eins hvöss og þegar
stjórnmálamenn eiga í hlut, því hinir
fyrrnefndu bjóða ekki með sama
hætti upp á að orð þeirra og gerðir
séu grandskoðaðar.
Sérstök sjónarmið eiga við um
dómstóla og gagnrýni á þá. Gagnrýn-
in umfjöllun um starfsemi þeirra á
fullan rétt á sér. Það er hins vegar
einnig mjög mikilvægt að þeir njóti
trausts almennings. Þess vegna gæti
reynst nauðsynlegt að vernda þá fyr-
ir tilhæfulausum árásum sérstaklega
í ljósi þess að dómarar geta ekki auð-
veldlega svarað fyrir sig, eins og
dómstóllinn lét ummælt í einu máli.
Mál Le Monde
Víkur þá sögunni að nýjasta dómn-
um sem varðar 10. grein Mannrétt-
indasáttmálans og er í raun tilefni
þessarar greinar.
Málavextir voru þeir að 3. nóvem-
ber 1995 birti franska dagblaðið Le
Monde frétt um skýrslu alþjóðlegrar
rannsóknarstofnunar sem fjallaði um
fíkniefnaframleiðslu og sölu í Mar-
okkó. Skýrslan var unnin að beiðni
Evrópusambandsins í tilefni af um-
sókn Marokkó um aðild. Hafði efni
hennar ekki áður verið gert opinbert.
Í skýrslunni sagði meðal annars að
framleiðsla á kannabis væri svo um-
fangsmikil að Marokkó væri nálægt
því að vera helsta útflutningsríki hass
í heimi. Í greininni sagði að skýrslan
ylli vafa um hvort nokkuð væri að
marka fögur fyrirheit stjórnvalda í
Marokkó og einkum kóngsins um að
berjast gegn aukinni fíkniefnasölu í
landinu.
Hinn 23. nóvember 1995 ritaði
Marokkókonungur franska utanrík-
isráðuneytinu bréf og krafðist þess að
opinbert mál yrði höfðað á hendur Le
Monde. Jean-Marie Colombani, út-
gáfustjóri Le Monde, og Eric Incyan,
sem skrifaði greinina, voru síðan
dæmdir á grundvelli frönsku prent-
laganna frá 1881 fyrir að móðga er-
lendan þjóðhöfðingja. Með saknæm-
um hætti hefði athygli almennings
verið dregin að persónulegri ábyrgð
konungs. Þá hefði blaðamaðurinn lát-
ið undir höfuð leggjast að sannreyna
hvort skýrslan væri áreiðanleg og í
samræmi við nýjustu upplýsingar.
Hinir dæmdu og útgáfufyrirtæki
Le Monde ákváðu að skjóta málinu til
Mannréttindadómstóls Evrópu.
Héldu þeir því fram að 10. grein
Mannréttindasáttmálans sem vernd-
ar tjáningarfrelsi hefði verið brotin
Sjö dómarar tóku þátt í meðferð
málsins hjá Mannréttindadómstól
Evrópu, þar á meðal dr. Gaukur Jör-
undssson sem er dómari af Íslands
hálfu.
Í dómnum, sem kveðinn var upp
25. júní síðastliðinn, segir að almenn-
ingur í Frakklandi hafi átt rétt á að fá
upplýsingar um fíkniefnaframleiðslu
og sölu í landi sem sækti um aðild að
Evrópusambandinu og sem ennfrem-
ur væri í nánu sambandi við aðild-
arríki Evrópusambandsins, einkum
Frakkland. Til að njóta verndar 10.
greinar þyrftu blaðamenn að starfa í
góðri trú, í samræmi við siðareglur og
gæta þess að byggja frásagnir á
traustum staðreyndagrunni. Í því
sambandi væri vert að geta þess að
efni skýrslunnar væri óumdeilt og
réttmætt hefði verið að líta svo á að
ásakanir sem þar kæmu fram væru
trúverðugar. Var talið að fjölmiðlar
mættu reiða sig á efni opinberra
skýrslna þegar þeir fjölluðu um mál-
efni sem vörðuðu almenning án þess
að gerð væri krafa um að þeir fram-
kvæmdu sjálfstæða rannsókn á efni
ásakana.
Þá benti dómstóllinn á að ólíkt því
sem ætti við í almennum meiðyrða-
málum þá gætu þeir sem ákærðir
væru fyrir að niðra erlendan þjóð-
höfðingja ekki borið því við að ásak-
anirnar væru sannar. Slíkt væri óhóf-
lega íþyngjandi jafnvel þegar verið
væri að verja heiður þjóðhöfðingja
eða ríkisstjórnarleiðtoga. Ennfremur
yrði þess vart í nýlegum dómum
franskra dómstóla að þeir teldu að
viðkomandi ákvæði franskra laga
stríddu gegn 10. grein Mannréttinda-
sáttmálans. Slík sérstök vernd væri
ónauðsynleg í lýðræðisþjóðfélagi
enda ætti það að duga hverjum þjóð-
höfðingja sem þess óskaði að grípa til
almennra reglna um ærumeiðingar.
Dómstóllinn taldi ennfremur að
frönsku prentlögin frá 1881 hefðu það
að markmiði að veita þjóðhöfðingjum
sérstaka vernd og undanþiggja þá
gagnrýni einvörðungu vegna stöðu
þeirra. Þetta væru forréttindi sem
samræmdust ekki stjórnmálahug-
myndum nútímans. Jafnvel þótt það
væri augljóslega hagsmunamál fyrir
hvert ríki að eiga góð samskipti við
erlenda þjóðarleiðtoga þá gengju slík
forréttindi lengra en nauðsyn krefði
til að þjóna slíku markmiði.
Dómstóllinn lagði loks áherslu á að
það væru sérréttindin sem yllu því að
um brot á 10. grein væri að ræða en
ekki réttur erlendra þjóðhöfðingja al-
mennt talað til að grípa til aðgerða
þegar heiður þeirra eða mannorð
væri í veði en þá yrði það að gerast
innan ramma almennra reglna.
Hliðstæð ákvæði í
löggjöf margra ríkja
Ákvæði af því tagi sem hér reyndi á
er að finna í löggjöf fjölmargra ríkja
þótt sjaldgæft sé að á þau sé látið
reyna. Í frönskum lögum er einnig
sambærilegt ákvæði sem verndar
franska forsetann gegn gagnrýni. Va-
lery Giscard d’Estaing lýsti því yfir á
sínum tíma að hann myndi ekki grípa
til þess ákvæðis og hafa eftirmenn
hans farið að dæmi hans. Jacques
Chirac varð til dæmis, eins og vera
ber, fyrir óvæginni gagnrýni í að-
draganda nýafstaðinna forsetakosn-
inga. Urðu engin eftirmál fyrir dóm-
stólum vegna þess.
Í íslensku hegningarlögunum segir
í 95. grein: „Hver, sem opinberlega
smánar erlenda þjóð eða erlent ríki,
æðsta ráðamann, þjóðhöfðingja þess,
fána þess eða annað viðurkennt þjóð-
armerki, fána Sameinuðu þjóðanna
eða fána Evrópuráðs, skal sæta sekt-
um eða fangelsi allt að 2 árum. Nú
eru sakir miklar og varðar brot þá
fangelsi allt að 6 árum.“ Þarna er um
að ræða þyngri refsingar heldur en
samkvæmt almennum reglum um
móðganir eða aðdróttanir. Ekki er
hins vegar ljóst hvort beri að skilja
þetta svo að sá verknaður „að smána“
sem um er fjallað í 95. grein sé að ein-
hverju leyti frábrugðinn því sem um
ræðir í þeim hluta hegningarlaganna
sem lýsir móðganir og aðdróttanir
refsiverðar.
Engin ástæða er til að ætla annað
en að íslenskir dómstólar myndu
skýra 95. grein til samræmis við 10.
grein Mannréttindasáttmálans ef á
reyndi. Hins vegar virðist engin þörf
lengur á þessu sérákvæði um erlenda
þjóðhöfðingja. Líkt og Mannréttinda-
dómstóllinn bendir á þá eiga almenn
ákvæði sem gilda um alla að duga
þeim eins og öðrum til að verja hend-
ur sínar ef á reynir.
Sérstök æruvernd
þjóðhöfðingja talin brot á
Mannréttindasáttmálanum
Reuters
Hassan II, konungur Marokkó (t.v.), ríkti í 38 ár og andaðist í júlí 1999. Sidi Mohammed (t.h.) ríkisarfi tók við.
Höfundur er lögfræðingur á mann-
réttindaskrifstofu Evrópuráðsins.
Skoðanir sem kunna að koma fram í
þessari grein eru einvörðungu á
ábyrgð höfundar. Vinsamlegast
komið ábendingum um efni á fram-
færi við
pall@evc.net.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson