Morgunblaðið - 17.06.2003, Side 32

32 ÞRIÐJUDAGUR 17. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
V
ERKAMENN í „Para-
dís verkalýðsins“ rísa
upp í örvæntingu,
heimta betri kjör, lýð-
ræði. „Við viljum lifa
eins og menn,“ segir á kröfuspjöld-
um þeirra. Stjórnvöld virðast vera
ráðvillt og atburðirnir koma flatt
upp á þau. Sovétmenn senda skrið-
dreka út á göturnar. Tugir eða
hundruð manna falla, þúsundir
fangelsaðar, skammvinn uppreisn
er kæfð í blóði. Ekki hafði áður
verið gerð víðtæk uppreisn gegn
kommúnistastjórnunum sem Sov-
étríkin komu á laggirnar í austur-
hluta álfunnar eftir heimsstyrjöld-
ina síðari. Stjórnvöld sögðu að
útsendarar kapítalista, Bandaríkjamenn og
Vestur-Þjóðverjar, hefðu staðið á bak við
atlögu gegn ríkinu en hún hefði mistekist.
Uppreisnin gegn kommúnistastjórninni í
Austur-Þýskalandi 17. júní 1953 er ekki
jafn fræg og þær sem síðar voru gerðar í
Ungverjalandi 1956, í Póllandi 1956, 1970,
1976 og 1980 og í Tékkóslóvakíu 1968 en að
mati sagnfræðinga markaði hún samt
þáttaskil í kalda stríðinu. Öllum varð nú
ljóst að kommúnistastjórnin naut ekki
þeirrar alþýðuhylli sem hún hreykti sér af:
Án sovéskra vopna var hún dauðadæmd og
öflugt sovéskt hernámslið var í landinu þar
til yfir lauk og flokkseinræðið gafst upp
1989–1990. Þýska alþýðulýðveldið náði því
að verða 40 ára en nú er þess líklega helst
minnst fyrir Berlínarmúrinn fallna – og
Trabant-bílana.
Þótt víða kraumaði óánægja í Austur-
Evrópu tryggðu nokkrar milljónir sov-
éskra hermanna hlýðni við valdsherrana
og því má ekki gleyma að víða í Austur- og
Mið-Evrópu voru kommúnistaflokkar mjög
öflugir þegar fyrir stríð. Þeir voru einnig
afar virkir í skæruliðabaráttunni gegn nas-
istum og nutu fyrir vikið enn meira álits í
stríðslok.
Árið 1949 hafði hernámssvæðum vest-
urveldanna þriggja; Bandaríkjanna, Bret-
lands og Frakklands, verið steypt saman í
sambandslýðveldið Þýskaland, öðru nafni
Vestur-Þýskaland. Rússar svöruðu með
því að láta stofna alþýðulýðveldi á sínu
hernámssvæði. Þýska alþýðulýðveldið
(DDR) eða Austur-Þýskaland kom í heim-
inn og með forystuna fór Sósíalíski eining-
arflokkurinn, SED, þar sem kommúnistar
réðu í reynd öllu. Nokkrir borgaralegir
flokkar fengu að starfa að nafninu til en
voru algerlega áhrifalausir og urðu að
fylgja stefnu SED í öllu sem máli skipti.
Þótt um tvö ríki væri að ræða var mikill
samgangur milli þeirra. Kommúnistar lok-
uðu landamærunum þegar árið 1952, ekki
síst vegna stöðugs straums flóttamanna til
vesturs en eftir sem áður var yfirleitt hægt
að fara hindranalaust milli borgarhlutanna
tveggja í Berlín. Og flestir Austur-Þjóð-
verjar gátu fylgst með fréttum í útvarps-
stöðinni RIAS sem Bandaríkjamenn ráku í
Vestur-Berlín.
Um 20% af allri vöruframleiðslu í Aust-
ur-Þýskalandi voru send austur á bóginn
til Sovétmanna endurgjaldslaust, Stalín
vildi stríðsskaðabætur. Þetta var að sjálf-
sögðu þung byrði fyrir Austur-Þjóðverja
og skortur var á flestum brýnustu nauð-
synjum, þ.á m. mat.
Hópur verkamanna sem vann við húsa-
gerð í Stalinallé í Austur-Berlín ákvað 15.
júní 1953 að mótmæla nýrri tilskipan frá
stjórnvöldum nokkrum dögum fyrr þar
sem laun voru lækkuð um 10%. Auk þess
var þeim sem þóttu slá slöku við fram-
leiðsluna refsað með allt að 35% launa-
lækkun.
Allt í einu var launaumslagið orðið enn
léttara, öreigarnir orðnir enn fátækari.
Daginn eftir voru fulltrúar stjórnvalda, er
neituðu að verða við kröfunum, púaðir nið-
ur. Boðað var allsherjarverkfall.
Hundruð þúsunda manna tóku þátt í
allsherjarverkfallinu 17. júní í um 700
borgum, bæjum og þorpum um allt Aust-
ur-Þýskaland. Verkamenn voru fremstir í
flokki, einnig voru háskólanemar sums
staðar mjög virkir en millistéttarfólk og
bændur sýndu meiri varkárni. Ef til vill
gerðu þau sér betur grein fyrir því að lík-
urnar á sigri voru engar. Uppreisnin var
haldið var
hópur man
rænna útse
landið. Alþ
lymskufulla
við á braut
að þegja í
reisnina.
skipulagslaus, kröfurnar ekki samræmdar,
hvergi neinn sterkur leiðtogi.
Mörg dæmi voru um að staðfastir en
óánægðir liðsmenn kommúnistaflokksins
tækju þátt í kröfugöngum, þeir sögðust
vera vissir um að hlustað yrði á réttlátar
kröfur um umbætur. En dæmi voru um að
voldugir flokksbroddar væru dregnir út úr
bílum sínum og lúbarðir. Sumir verkfalls-
menn hrópuðu „Niður með kommúnism-
ann!“ og jafnvel „Lengi lifi Eisenhower!“
[Dwight Eisenhower, þáverandi Banda-
ríkjaforseti].
Sjálfstraust valdsherranna, þ.á m.
flokksleiðtogans Walters Ulbrichts, beið
mikinn hnekki. Fyrrverandi ritstjóri
flokksmálgagnsins Neues Deutschland,
Günter Schabowski, hefur skýrt frá því að
a-þýskir kommúnistar hafi alla tíð síðan
fundið sárt til þess að hafa brugðist syst-
urflokknum í Kreml með því að reynast
ófærir um að hafa stjórn á eigin verkalýð
og berja niður „valdaránstilraun fasista“.
Skjöl sem nú hafa verið gerð opinber
sýna að sovéskir leyniþjónustumenn voru
ekki á varðbergi. Jevgení Petrovítsj Pít-
ovranov, reyndur KGB-maður sem vann að
því að efla a-þýsku leyniþjónustuna, Stasi,
á erfiðum tímum valdabaráttu í Kreml eft-
ir dauða Stalíns í mars 1953, sendi yf-
irmanni sínum í Moskvu skýrslu í ágúst.
Að sögn hans sýndu „atburðirnir 17. júní
og afleiðingar þeirra hve unnið er af miklu
afli gegn Þýska alþýðulýðveldinu en þeir
komu öryggissveitum okkar og [A-Þjóð-
verja] gersamlega á óvart.“ Pítovranov
segir að orsök uppreisnarinnar hafi verið
fádæma klaufaleg stjórnarstefna a-þýskra
ráðamanna sem m.a. létu tilkynna almenn-
ingi að verkamenn hefðu sjálfviljugir tekið
á sig umrædda launalækkun.
Andófið var að miklu leyti kveðið niður
þegar 17. júní er sovéthermenn skutu á al-
menning á götum Austur-Berlínar og
lögðu undir sig helstu stjórnstöðvar. Sett
voru herlög í borginni og allar ferðir milli
borgarhlutanna tveggja bannaðar. Vitað er
með vissu að 21 maður lét lífið í upp-
reisninni, þar af nokkrir embættismenn
kommúnista. En lengi hefur verið umdeilt
hve margir voru síðar teknir af lífi fyrir
undirróður gegn ríkinu. A-þýski njósnafor-
inginn Markus Wolf segir í endurminn-
ingum sínum að 100–200 manns hafi fallið.
Hann var um þessar mundir ungur emb-
ættismaður á uppleið. „Við vorum agndofa
yfir ofbeldinu og hatrinu sem gaus upp í
okkar eigin landi,“ segir Wolf. Áfram var
haldið að mótmæla á nokkrum stöðum
næstu vikurnar þar til aðgerðirnar fjöruðu
loks út.
Ein afleiðing átakanna var að þeir
kommúnistar sem áður höfðu mælt með
því að slakað yrði á klónni lutu í lægra
haldi, jafnt í A-Þýskalandi sem öðrum al-
þýðulýðveldum sem vestan við járntjaldið
voru nefnd leppríkin. Sovétmenn léðu auk
þess ekki máls á neinum umbóta-ævintýr-
um eftir uppreisnina sem sýndi þeim hve
tök þeirra voru ótraust. Þeir ákváðu hins
vegar að leggja á hilluna allar hugmyndir
um að reyna að fá samþykkta sameiningu
Þýskalands í eitt ríki, hlutlaust og vopn-
laust, án erlendra herja. Slíkt Þýskaland
yrði varla hliðhollt kommúnistum, ef
marka mátti atburðina í júní. Nú var lögð
áhersla á að efla á alþjóðavettvangi sjálf-
stætt A-Þýskaland.
Stjórnin í Austur-Berlín sendi að vísu
frá sér skýrslu þar sem viðurkennd voru
„alvarleg mistök“ af hennar hálfu. En
Skriðdrek
Andófsmen
uppreisnin
Dwight D. Eisenhower Walter Ulbricht
Misheppnuð uppreisn austur-þýskra verkamanna
gegn kommúnistastjórn landsins og Sovétmönnum
árið 1953, segir í grein Kristjáns Jónssonar, var und-
anfari fleiri slíkra tilrauna handan við járntjaldið.
17. JÚNÍ
Dagurinn var frábær og tilfinningin ólýsanleg. Stærsta stundin fannstmér þegar þjóðsöngurinn var sunginn í Dómkirkjunni.“Þetta sagði kornungur þingmaður, Dagný Jónsdóttir, sem mætti
við þingsetningu í vor í fallegum upphlut sem verið hafði í eigu langömmu
hennar og nöfnu, í samtali við Morgunblaðið hinn 27. maí sl.
Þjóð, sem á ungan þingmann sem hefur þessa tilfinningu fyrir þinginu og
þjóðsöngnum, hefur ekki misst tengslin við uppruna sinn og rætur. Þessi
orð Dagnýjar Jónsdóttur hlýjuðu mörgum um hjartarætur og eru vonandi
til marks um hverjum augum hennar kynslóð lítur þá arfleifð, sem hún er að
byrja að taka við.
17. júní er, hefur verið og verður mesti hátíðisdagur íslenzku þjóðarinnar.
Við eigum að leggja áherzlu á hátíðleik þessa dags og uppfræða hverja nýja
kynslóð um þau tímamót sem urðu í sögu þjóðar okkar þennan dag árið
1944.
Framundan eru mikil hátíðahöld í byrjun næsta árs vegna annarra tíma-
móta í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar. Hinn 1. febrúar á næsta ári verður
þess minnzt að við fengum heimastjórn þann dag 100 árum áður og fyrsti
ráðherra Íslands, Hannes Hafstein, tók við völdum í stjórnarráðinu. Þeirra
tímamóta eigum við að minnast með glæsibrag. Bæði þess sem gerðist og
mannsins, Hannesar Hafstein, sem varð tákn þeirra þáttaskila í sögu þjóðar
okkar og með glæsileik sínum og innblásinni forystu leiddi þessa fámennu
þjóð fyrstu skrefin í átt til fulls sjálfstæðis.
Ekki er nema rúmlega einn og hálfur áratugur þar til við minnumst 100
ára afmælis Sambandslagasamningsins 1. desember 1918. Í aðdraganda
þeirra tímamóta er tímabært að hefja 1. desember á ný til vegs og halda upp
á hann ár hvert með meiri reisn en einkennt hefur síðustu áratugi. Þar eiga
háskólastúdentar að hafa alla forystu.
Þessi miklu tímamót sem eru framundan og gefa okkur tækifæri til að
rifja upp meginþættina í sögu sjálfstæðisbaráttu íslenzku þjóðarinnar eig-
um við að nýta til þess að minna nýjar kynslóðir á afrek þeirra, sem á undan
þeim hafa gengið og ekki mega gleymast.
Þegar við horfum til baka voru Íslendingar fámenn og fátæk þjóð 1. febr-
úar 1904, enn 1. desember 1918 og enn 17. júní 1944. Það var ekki fyrr en eft-
ir 1960 sem þjóðin fór að efnast. Nú erum við í hópi auðugustu þjóða heims.
Þetta er mikil og merkileg vegferð einnar fámennustu sjálfstæðra þjóða í
heimi og við eigum að vera stolt af þeirri vegferð.
Þegar horft er til framtíðar á nýrri öld er grundvallaratriði að við varð-
veitum tungu okkar og sögulega menningararfleifð. Sú vísa verður aldrei of
oft kveðin. Við höfum efnast og menntun þjóðarinnar er meiri og betri en
nokkru sinni fyrr. Við höfum einstakt tækifæri til að byggja hér upp þjóð-
félag, sem getur orðið öðrum til fyrirmyndar. Við eigum að leggja metnað
okkar í það.
Við eigum að þróa lýðræðislega stjórnarhætti okkar á þann veg, að
ákvarðanir í öllum meginmálum íslenzku þjóðarinnar séu teknar af henni
sjálfri í beinni kosningu en ekki óbeinni.
Við eigum að finna leið til þess að vernda náttúru okkar og stórbrotna feg-
urð landsins um leið og við nýtum þá landkosti sem það hefur upp á að bjóða.
Við eigum að verða öðrum þjóðum til fyrirmyndar um umgengni um auð-
lindir okkar og í dreifingu afraksturs þeirra til landsmanna allra.
Við eigum að byggja upp þjóðfélag sem byggir á menntun og menningu en
ekki eigingirni og græðgi.
Við höfum á undanförnum áratugum notið drengilegs stuðnings annarra
þjóða við að byggja upp samfélag á Íslandi sem við á margan hátt getum
verið ánægð með. Við metum mikils þann drengskap vina okkar. En vel má
vera, að við stöndum nú frammi fyrir stærstu ákvörðun í utanríkismálum á
síðustu 50 árum.
Fari svo að grundvallarbreyting verði á fyrirkomulagi varna landsins
hljótum við Íslendingar að taka okkar eigin ákvarðanir sem sjálfstæð þjóð
um framtíðina varðandi öryggi okkar.
Það mun kosta okkur meiri fjármuni en við höfum til þessa þurft að leggja
af mörkum í þann málaflokk. Við höfum efni á því.
Það kallar á yfirvegaða og vel undirbúna stefnumörkun Alþingis og ríkis-
stjórnar til framtíðar.
Það kallar á víðtækar lýðræðislegar umræður meðal þjóðarinnar allrar til
undirbúnings þeirri stefnumörkun.
Til þessa verks eigum við að ganga með því hugarfari að við getum staðið
á eigin fótum, þótt við höfum hingað til notið stuðnings annarra.
Forsenda fyrir veru erlends herliðs á Íslandi hefur alltaf verið sú, að þar
væri annars vegar um að ræða varnir Íslands og öryggi íslenzku þjóð-
arinnar en hins vegar mikilvægt framlag okkar til margra áratuga baráttu
frjálsra þjóða heims gegn kúgun kommúnismans.
Það hefur aldrei verið markmiðið með dvöl bandaríska varnarliðsins á Ís-
landi að af því mætti hafa tekjur eða með veru þess hér mætti skapa atvinnu
fyrir Íslendinga.
Þessum grundvallaratriðum má aldrei gleyma í umræðum um framtíðina í
þessum efnum, þótt sumir geri lítið úr þeim sögulegu forsendum sem hér
hafa verið til staðar.
Okkur Íslendingum hefur farnast vel á undanförnum áratugum. Við höf-
um burði til að takast á við ný viðhorf og ný verkefni sem við blasa.
Morgunblaðið sendir landsmönnum árnaðaróskir á þjóðhátíðardaginn.
UPPREI
gnæfði u
síðum ve
blaðið flu
fréttir af
voru dra
bylting þ
arlaust b
skriðdre
neskir m
alþýðu A
hetjulegr
ekki reyn
verkfalls
ókyrrð, s
landi og
atburðin
hörð hríð
mönnum
Sósíalista
studdu u
Sovétríkj
Matthí
blaðsins,
hann hei
var að af
milli borg
lög giltu
örlögum
ings sem
vinnulau
leið yfir h
inni er ha
16. júní e
að hafa æ
Matthí
um í Vest
unda ma
lýðveldið
„Þar er r
mana, fá
finna ráð
nær hryn
ans, hver
ig að jún
– ekki ein
skrifaði M
jókst mjö
verið bæ
ir með vi
An