Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002 5
Bóndinn hlýddi sem dáleiddur á frásögn
Halldórs læknis.
„Prófessor Sederskjöld, sem fengið hafði
Nóbelsverðlaun í læknisfræði fjórum árum áð-
ur, annaðist sjálfur þennan sjúkling og við
kandídatarnir fengum að fylgjast með því vik-
um saman hvernig hann skar manninn og
rannsakaði hátt og lágt. Það var ómetanleg
lífsreynsla fyrir okkur að mega sjá þennan
snilling að verki.“
„Tókst að bjarga manninum?“ Það var sam-
bland af ótta og eftirvæntingu í röddinni.
„Nei, nei. Surtur dó býsna fljótt og var
reyndar steindauður þegar prófessorinn var
að skera hann og skoða. En að öðru leyti
heppnaðist þetta allt mjög vel.“
Læknirinn hafði tekið púlsinn á Sigfúsi
bónda meðan á frásögninni stóð og var hann nú
orðinn hraður.
„Prófessor Sederskjöld skrifaði ákaflega
merkilegar ritgerðir um þessar rannsóknir,
sem birst hafa í þekktustu læknatímaritum
heims. Þar eru myndir af sjúklingnum bæði
fyrir og eftir andlátið og eins af nokkrum
helstu líffærum. Þau eru nú geymd í sérstök-
um krukkum á Karólinska og vekja alltaf gríð-
arlega athygli. Við kandídatarnir fylgdum svo
afganginum af sjúklingnum til grafar og gerð-
um okkur svo glaðan dag á eftir. Það var mikið
fjör. Beygðu þig aðeins fram, ég ætla að banka
þig í bakið. Þú lætur mig vita ef þar eru
eymsli.“
Læknirinn var einmitt að banka á mjög veik-
an punkt þegar Bryndís kom inn með soðið
vatn í emaleruðu vaskafati. Sjúklingurinn
stundi þungan og konunni var augljóslega
brugðið við hljóðin, en þó mest við að sjá ang-
istina í andliti eiginmanns síns. Hún lagði
vaskafatið varlega frá sér. Læknirinn bretti
skyrtuermar sínar eins langt upp á handlegg-
ina og hann gat, og þvoði sér vandlega með lút-
sterkri sápu. Þegar hann hafði þurrkað sér
rækilega tók hann krukku með júgurfeiti upp
úr tösku sinni og smurði úr henni á hægri
höndina upp að olnboga.
„Farðu úr brókunum, Sigfús minn,“ sagði
hann í sömu tóntegund og menn spyrja um
klukkuna.
„Þú ætlar þó ekki … djöfullinn sjálfur … þú
ætlar þó ekki …“
Ókunnugir gætu hafa haldið að kominn væri
grátstafur í kverkarnar á óðalsbóndanum á
Hjarðarhóli. Læknirinn lét engan bilbug á sér
finna.
„Þú hefur örugglega oft séð hann Daníel
dýra bera sig svona að við kýrnar. Þetta er svo
sem ekki mikið öðruvísi, bara dálítið þrengra.
Leggstu nú á hliðina, Sigfús, og hleyptu þér í
kuðung og dragðu svo andann djúpt.“
Bryndís húsfreyja hljóp út úr herberginu.
Hún stóð við eldhúsgluggann og starði á haf út
og reyndi að leiða hjá sér stunurnar og veinin
sem bárust úr hjónaherberginu. Henni varð
litið niður á hlaðið og sá að Hervör, móðir
hennar, sat í skjóli við fjárhúsgaflinn með
barnabörnin tvö í fanginu. Þessi litla þúst virt-
ist kippast við í takt við stunurnar og óhljóðin
úr stóra kvistherberginu á efri hæðinni. Bryn-
dís sneri frá glugganum og fór að sjóða meira
vatn. Það stóð á endum að stunurnar hættu er
vatnið sauð. Hún fór með pottinn inn og hellti
sjóðandi vatninu út í það sem fyrir var í vaska-
fatinu. Halldór læknir brosti í þakklætisskyni
og tók að þvo sér af vandvirkni. Húsbóndinn á
Hjarðarhóli lá enn í keng með andlitið herpt og
bólgið af gráti og skömm. Hún forðaðist að líta
á hann.
„Sestu, Bryndís húsfreyja.“
Hún hlýddi lækninum. Bóndi hennar reyndi
að rétta úr kútnum og draga um leið brekánið
yfir sig.
„Ég tel ekki ástæðu til að tipla í kringum
þetta mál eins og köttur kringum heitan
graut.“
Læknirinn var sestur í dómarasætið.
„Ég tel nú lítinn vafa leika á því, Bryndís, að
bóndi þinn er með hina svokölluðu blámanna-
veiki.“
„Guð minn góður. Í almáttugs bænum, hvað
er það?“
Hún hafði hlaupið til og gripið um þvala
hönd eiginmannsins.
Feigðin skein úr hverjum andlitsdrætti
hans.
„Ég hef gert bónda þínum grein fyrir eðli og
alvöru þess sjúkdóms.“
Andlit bóndans breyttist ekki en staðfesti þó
ótvírætt orð læknisins.
„Já, en þú getur ekki verið alveg viss.“ Bæn-
arhreimurinn í rödd konunnar leyndi sér ekki.
„Nei. Það er mikið rétt. Fullkomna grein-
ingu fáum við ekki nema með krufningu og er
þá víst fullseint í rassinn gripið. Þið fyrirgefið
orðalagið.“
Bóndinn stundi eins og væri hann syndugri
ræninginn sem hékk við hlið Krists á Hausa-
skeljastað. Þögnin sem á eftir fylgdi var sem
ógn í loftinu og ætlaði aldrei að taka enda.
„En er ekkert … Það hlýtur að vera hægt að
reyna eitthvað … Er ekki hægt að senda hann
suður?“
Spurningarnar voru sundurlausar og röddin
bar með sér að hún óttaðist svarið. Bóndinn
starði á lækninn brostnum augum.
„Þegar þú lýstir fyrir mér sjúkdómsein-
kennum Sigfúsar, frú Bryndís, fékk ég hugboð
eða að minnsta kosti óljósan grun um hvað
gæti verið á ferðinni. Ég hafði því samband við
gamlan kennara minn úr háskólanum, prófess-
or í lyflækningum á Landspítalanum. Hans
viðbrögð voru þau að væri ágiskun mín rétt
væri hugsanlega veik von í tiltekinni lyfjameð-
ferð. Ég bað hann um að senda mér með sér-
leyfisbílnum öflugasta lyfið í þeim flokki sem
hann nefndi, svo ég hefði það tiltækt. Hann
féllst á það eftir nokkurt hik, enda sá hann í
hendi sér að sennilega mætti engan tíma
missa. Ég er því með lyfið með mér. En ég vil
ekki leyna ykkur því að ekki er áhættulaust að
taka það og aukaverkanir þess geta orðið sjúk-
lingnum erfiðar.“
Hann leit spyrjandi á þau hjón til skiptis, en
hvorugt virtist hafa burði til að gera athuga-
semd.
„Á hitt er að líta,“ hélt
læknirinn áfram, „að ella
eigum við engan annan
kost en að koma Sigfúsi í
hendurnar á prófessor
Sederskjöld á Karólinska
sjúkrahúsinu í Stokk-
hólmi. Ég er nokkuð viss
um að hann yrði allur af
vilja gerður að veita
hjálp, enda má auðvitað
segja að þótt lækning
tækist ekki vegna þess
mikilvæga tíma sem hef-
ur tapast, þá væri, út frá
almennu læknisfræði-
legu sjónarmiði, fengur
fyrir Sederskjöld að fá
líffæri héðan til að bera
saman við líffærin sem
eru til úr blámanninum.“
Læknirinn þagnaði og
virtist vera að velta þess-
um jákvæðu röksemdum
fyrir sér því hann kinkaði
nokkrum sinnum kolli
sjálfum sér til samþykk-
is.
Rödd Sigfúsar var í
senn rám og skræk.
„Meðalið. Gefðu mér
meðalið!“
Læknirinn leit á Bryn-
dísi. Hún sagði ekkert en
laut hægt höfði.
„Ég vil biðja þig að
færa mér matskeið, frú
Bryndís. Gjarnan mat-
skeið sem má láta á sjá.“
Konan stóð á fætur,
gekk út úr herberginu en
svaraði ekki að öðru
leyti. Þegar hún kom til
baka hafði læknirinn
fært litla borðið að rúm-
stokknum og svarta læknataskan stóð þar op-
in. Hann tók upp úr henni tvö dökkbrún lyfja-
glös. Bæði voru rækilega merkt í bak og fyrir
með orðinu „EITUR“ á miðjunni og hauskúpu-
merki þar fyrir neðan. Sigfús bóndi var sestur
upp í rúmi sínu. Hann var sem dauðadæmdur
maður, ofurseldur ömurlegum örlögum sínum.
„Við eigum von á þriðja barninu, Sigfús
minn,“ sagði Bryndís lágt.
Bóndinn leit á hana undrandi og áhugalaus
en stundi þó ekki sérstaklega undan þeim tíð-
indum svo sem hann var vanur. Fram að þessu
hafði Halldór læknir virst hinn eini þeirra
þriggja sem ekki ætlaði að bogna undan álag-
inu. En nú sást að jafnvel honum var ekki full-
komlega rótt. Hann hélt á matskeiðinni í ann-
arri hendinni og hellti eitrinu varlega úr
flöskunni með hinni. Bryndís sá að hendur
hans skulfu dálítið. Og svo fór að þrátt fyrir
ýtrustu varkárni Halldórs missti einn eitur-
dropinn skeiðarinnar og féll ofan á lakið á rúm-
inu. Þar kraumaði hann stutta stund, en hafði
þá étið sig í gegnum lakið og tekið til við dýn-
una. Dropinn hafði að sínu leyti sömu áhrif í
hjónaherberginu á Hjarðarhóli og atóm-
sprengjan á næsta umhverfi sitt. Allt líf og all-
ur litur hurfu úr andliti bóndans og Bryndís
húsfreyja hneig á rúmið, máttlítil. Hendur
læknisins skulfu enn þótt hann næði smám
saman betri stjórn á þeim. Hann lagði flöskuna
varlega á borðið og skrúfaði tappann á.
„Réttu mér hina flöskuna, Bryndís,“ sagði
hann í þungbúnum skipunartón. Henni tókst
að rísa á fætur. Það heyrðust hljóð úr hálsi Sig-
fúsar, en allur raki var horfinn úr munnholinu
svo þau urðu ekki að orðum. Konan kom með
hina flöskuna og hlýddi augnskipun læknis og
skrúfaði tappann af.
„Þú ætlar þó ekki að bæta hinu eitrinu við?“
spurði hún lágri röddu sem bar með sér að hún
vissi svarið.
„Ég á engan annan kost. Ef hann lifir þessa
inntöku af en læknast ekki af sjúkdómnum,
verð ég að koma aftur og gefa honum tvöfaldan
skammt. Og dugi það ekki, þá er Sederskjöld
okkar eina von. Megi guð almáttugur gefa að
til þess þurfi ekki að koma.“
Hann bætti síðari eiturskammtinum í skeið-
ina og hreyfði hana varlega til og frá, eins og til
að blanda innihaldið. Hann færði sig nær sjúk-
lingnum. Sigfús opnaði munninn, fremur sem
vél en maður. Læknirinn hellti innihaldi skeið-
arinnar snöggt upp í hann. Sjúklingurinn kúg-
aðist en læknirinn hafði gripið fyrir vit hans.
Sigfús leið útaf, vætti rúmið og ljót lykt gaus
upp. Konan grét.
Tíu dögum síðar ók Bryndís húsfreyja trakt-
or sínum inn að símstöðinni á Gili. Hún hafði
ekki viljað hringja úr sveitasímanum. Sjúk-
lingurinn hafði átt ömurlega daga fyrst eftir
heimsókn læknisins, þjáður mjög á sál og lík-
ama. En svo fór að brá af honum. Á þriðja degi
var Sigfús bóndi kominn á ról og nú á þeim tí-
unda hafði hann vaknað snemma og gengið til
verka af töluverðum þrótti. Konan hans sagð-
ist þess fullviss að læknirinn þyrfti ekki að
koma með tvöfalda skammtinn af eitrinu.
„Þetta eru svei mér góðar fréttir, Bryndís,
og vissulega betri en ég þorði að búast við. En
þú verður að segja Sigfúsi söguna eins og hún
er og draga ekkert undan. Það er ekki óþekkt
að sjúklingar fái bakslag og veikin taki sig upp
á ný og þá hálfu verri. Við skulum svo sann-
arlega vona að það gerist ekki í tilfelli Sigfúsar
því þá yrði óhjákvæmilegt að gefa honum tvö-
faldan eða jafnvel þrefaldan skammt af eitrinu
og er þó með öllu óvíst að það myndi hjálpa.“
„Ef ég verð að segja honum þetta, bless-
uðum, þá geri ég það,“ sagði hún. Svo bætti
hún því við að í öllum ósköpunum sem á hefðu
gengið daginn þann hefði hún gleymt að borga
lækninum vitjunina og öll meðölin og fyriryrði
sig fyrir þá framkomu. Þetta hefði bara allt
saman fengið svo mikið á hana.
„Hafðu ekki áhyggjur af því, frú Bryndís.
Þetta var svo einstaklega áhugavert sjúk-
dómstilfelli að mér er meira en nægjanlega
borgað með því einu að hafa mátt fást við það.
Ég tala ekki um fyrst lækningin virðist hafa
borið svo góðan árangur.“
Lífið á Hjarðarhóli var nú komið í betri
skorður en það hafði lengi verið. Sigfús óðals-
bóndi hafði bjargað öllu sínu í hús og var í hópi
fyrstu bænda til þess. Síðla hausts fæddist
þeim hjónum sonur og var vel fagnað af öllum á
þeim bæ. Fékk húsfreyja því ráðið að hann var
skírður Halldór eftir langalangafa hennar sem
Sigfús rámaði ekki í að hafa heyrt nefndan áð-
ur en konan sagði að hefði verið skáldmæltur
vel.
Mjög óvenjulegt veggskraut prýddi nú hí-
býlin á Hjarðarhóli. Það var bútur úr laki, hag-
anlega klipptur í ferning, með eins konar
brunagati í miðjunni. Hékk hann innrammað-
ur og bak við gler á virðulegum stað á stofu-
vegg. Varð gestum þeirra hjóna starsýnt á
þetta mikla undur og teikn læknavísindanna.
Var ekki frítt við að nágrannarnir gerðu sér
upp erindi að Hjarðarhóli í þeirri von að berja
lakbútinn augum, svo frægur var hann orðinn í
héraði og nærsveitum. Þess var þó gætt að
ekki yrði öllum að þeirri ósk sinni. Sigfús var
fámáll um fornan sjúkdóm sinn við flesta
menn. Þó kom það fyrir, ef framámenn sveit-
arinnar sátu og dreyptu á guðaveigum eftir að
hafa þegið eitthvert hnossgæti af húsfreyju, að
lakið og læknavísindin bæri á góma. Var þá
Sederskjöld hinn sænski helsti heimildarmað-
ur um þau mál og oft leiddur fram sem vitni.
En auðvitað hlaut Halldór læknir einnig rétt-
mætan sóma af málinu. Sigfús bóndi var nú
kominn í hreppsnefnd og naut sín þar ekki síð-
ur en Snjólfur faðir hans og Sigfús afi höfðu
gert á undan honum. Var hann virtur vel.
Þeir sátu í bókastofunni í læknisbústaðnum,
Magnús læknir og Halldór staðgengill hans.
Komið var að kveðjustund. Það fór augljóslega
vel á með þeim kollegunum, þótt aldursmunur
væri töluverður.
„Okkur hefur þótt vænt um að hafa þig hér,
Halldór minn, og mikil hjálparhella hefurðu
verið okkur þetta hálfa annað ár sem þú hefur
verið austur hér. Mér er svo sem til efs að sjálf-
ur hafir þú haft mikið upp úr krafsinu, en þú
veist þó að minnsta kosti sitthvað um erfiðleik-
ana sem einyrki í stóru héraði býr við. Auðvit-
að ætti enginn sómakær læknir að láta bjóða
sér svona frumstæðar aðstæður. Stundum,
þegar ég hef verið sóttur til þessa blessaða
fólks, sé ég í hendi mér að ég gæti hjálpað því
heilmikið ef ég bara hefði tæki, aðstöðu og lág-
markshjálp. Svo gerir maður veikburða til-
raunir, með því fábrotna dóti sem maður getur
haft með sér. Og vissulega hefur það sem betur
fer gerst, á móti öllum líkum, að tilburðir
manns hafa skilað einhverjum árangri. Og þó
það gerist ekki, sem kannski er algengara en
við viljum vera láta, er þetta blessaða fólk
sannfært um að allt hafi verið gert sem fært
var.“
Læknarnir hrærðu í kaffibollum sínum og
sátu hljóðir drjúga stund.
„Ég skal segja þér, Magnús,“ sagði Halldór
loks og dró sígarettureykinn djúpt í lungun,
„að af öllu því sem ég hef fengist við hér fyrir
austan mun Sigfús sjúklingur á Hjarðarhóli
standa mér langlengst í minni. Í hans tilviki
var ég nær því en nokkru sinni að koma fíl-
hraustum og alheilbrigðum manni í gröfina.“
„Já, það verð ég að segja, Halldór minn, að
það var ekki ónýt hugmynd hjá þér að neutral-
isera sýruskammtinn í skeiðinni með sódanum
og láta karlálftina halda að hann væri að
drekka verri drykk en þeir drápu Sókrates
með þar syðra i den tid. Já, og svo reis Sigfús
karlinn á þriðja degi aftur upp frá dauðum og
situr við hægri hönd hreppstjórans í himnarík-
issælu upp frá því. Það er von að þú sért kall-
aður Halldór kraftaverkalæknir hér um slóðir,
karlinn minn.“
Sagan er úr nýju smásagnasafni höfundar,
Stolið frá höfundi stafrófsins (2002).
Myndskreyting/Gunnar Karlsson
Læknirinn gefur sjúklingnum eiturskammtinn við blámannaveikinni ógurlegu.
Höfundur er forsætisráðherra og rithöfundur.