Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 13

framlengingar af gjörningi, eða negatífar leif-
ar af þeim líkömum sem framið höfðu gjörn-
ing.
Það var eitthvað sjamanískt við þessi
vinnubrögð West, enda minntu ófáar Stemm-
urnar á frumstæð tæki og tól afrískra seið-
karla. Merkilegt verk frá því um 1974, sem
hann nefndi „Objektbild“ eða „Hlutmynd“,
gefur einnig til kynna skyldleika höggmynda
West við gjörninga. Á óreglulega lagaðri tré-
plötu, lakkaðri með grængulu lakki, standa
brúnlitir gúmmísandalar. Það er engu líkara
en eigandi þeirra hafi svifið á braut frá þeim
eins og engill. Verkið leiðir hugann að enn
einu atriðinu sem hafði djúpstæð áhrif á mót-
un West sem listamanns. Það voru kenningar
austurríska heimspekingsins Ludwigs Wittg-
ensteins, sér í lagi hið fræga æskurit hans
„Tractatus Logico-philosophicus“, sem West
segist hafa lesið sér til skemmtunar líkt og
kúnni á rakarastofu sem drepur tímann með
því að glugga í tískurit, eða vikublað með
fréttaágripi af lúxuslífi hinna frægu og ríku.
Á nótum Wittgenstein,
Souzay og Berberian
Wittgenstein kom inn hjá honum þeirri
hugmynd að listin væri hin praktíska hlið
heimspekinnar, þó svo að það gæti með engu
móti skilgreint eðli eða hlutverk hennar.
West telur að lestur sinn á Wittgenstein hafi
með ýmsu móti staðfest þá skoðun hans að
listin ætti að vera nærri þægindum á borð við
húsgögn og draga dám af innanhússarkitekt-
úr. En um sama leyti og Stemmurnar þróuð-
ust til æ ákveðnari fullkomnunar urðu einnig
til hin sérstæðu málverk West, ef málverk
skyldi kalla. Réttara væri að tala um papp-
arifrildi með klippimyndum, sem hann tálgaði
til með hjálp málningar. West klippti nefni-
lega ekki út í eiginlegri merkingu heldur not-
aði pensilinn eins og skæri. Á árunum 1971 til
1976 leitaðist hann við að finna litina eftir
tónrænu hljóðfalli ljóðasöngva sem þau túlk-
uðu Gérard Souzay eða Cathy heitin Berber-
ian.
Það hefur verið sagt um litameðferð West
að hún sé mjög efniskennd. Annaðhvort ríkir
litleysa í verkum hans, svo sem krítarhvítur
grunntónn Stemmanna, húsgagnanna og skil-
rúmanna sem hann hannar til að brjóta upp
rýmið eða ramma inn samsetningar sínar, eða
litadýrð sem einna helst minnir á tónasam-
stæður úr hitabeltinu. Það er eitthvað afar
frumlegt – í merkingunni framandi og frum-
skógarlegt – við bleika, okkurgula og ólíf-
ugræna liti hans. Sjálfur segist hann hafa haft
mjög óheppilega reynslu af litum. Hann hafi
notað þá samkvæmt tímabundinni smekkvísi
sinni en jafnan fyllst örvæntingu þegar hann
sá verkin aftur. Þau hafi verið þeim mun
skelfilegri sem litaspilið var ákafara. West
fannst litleysan því sýnu heppilegri þar eð
hægt var að horfa framhjá henni. Sem mynd-
höggvari var hann mun öruggari gagnvart
forminu, sem honum fannst snöggtum var-
anlegra atriði en stundlegur liturinn.
Það stafar ekki síst af því að litir, í huga
West, vísa ætíð til einhvers annars. Þannig
minnist hann þess með sposkum hætti að sem
barn hafi hann veitt því athygli að eldri konur
gengu gjarnan í bleikum undir-
fatnaði og brúnleitum nælonsokk-
um. Þessi litasamsetning fór mjög
nærri því sem hann notaði sjálfur
síðar meir. Óvenjuleg afstaða
listamannsins til forms og litar og
enn óvenjulegri skýringar á af-
stöðu sinni féllu vissulega í grýtta
jörð heima fyrir. Enginn er spá-
maður í sínu föðurlandi, ekki held-
ur Franz West. Á því fékk hann
að bragða í byrjun níunda áratug-
arins þegar Stemmum hans var
dræmlega tekið í Austurríki, en
ágætlega á Listmessunni í Basel,
árið 1980, þar sem þær voru sýnd-
ar í fyrsta sinn á erlendum vett-
vangi. Gagnstætt öllum hrakspám
seldust nokkrar þeirra. Sá með-
byr varð til þess að hinir þekktu
sýningarstjórar Kaspar König og
Rudolf Zwirner völdu West sem
fulltrúa Austurríkis á samtíma-
hluta hinnar umtöluðu stórsýning-
ar „Westkunst“, í Köln, 1981.
Misvinsæll mublusmiður
Samlandar hans og kollegar
voru ekki kátir, enda var West
ekki tekinn alvarlega sem lista-
maður heimafyrir. Þeir frystu
hann úti í fjölmörg ár, og 1985,
þegar galleristinn Peter Pakesch
gerði við hann varanlegan samn-
ing, var það kallað óðs manns æði
í listaheimi Vínarborgar. En hann
hélt áfram að vekja hrifningu í ná-
grannaríkjunum, þar sem sviss-
neski sýningarstjórinn Harald
Szeemann valdi hann á sýningar
sínar „De Sculptura“, í Vín, 1986,
og „Zeitlos“, í Berlín, 1988. Frami West var
þó öðru fremur tryggður þegar Þjóðverjinn
áðurnefndi, Kaspar König, valdi hann á
„Skulptur Projekte“, hinn merka útihögg-
myndatíæring í Münster, í Þýskalandi, árið
1987. Þá, í fyrsta sinn, sýndi Franz West hús-
gagnasamstæðu á alþjóðlegum vettvangi. Það
var merkilega smíðuð, tveggja sæta stóla-
samstæða, með einum aukastól, sem höfund-
urinn kallaði hinu latneska, skáldlega heiti
„Eo ipso“ – Í eigin persónu.
Nú er þessi samstæða í eigu Listiðnaðar-
safnsins í Vín og ber vott um batnandi árferði
fyrir listamanninn í heimalandi sínu. Það
hlýtur hins vegar að vera spurning hvort hús-
gagnaverk West séu húsgögn í venjulegum
skilningi. Þau eru miklu fremur þægileg tæki-
færisverk, eða framlengingar af Stemmunum
hans. Ef Stemmurnar voru áþreifanlegar
myndbirtingar ósýnilegra og innibyrgðra sál-
arþrenginga, þá eru húsgagnaverkin nokkurs
konar tilbrigði við hinn fræga sálfræðingssófa
Sigmunds Freud, til þess gerð að láta okkur
líða betur í dagsins önn.
Sem dæmi má nefna samstæðuna „Audi-
torium“ – Áheyrnarsal – frá 1992, sem lista-
maðurinn kom fyrir í porti Gerhard-Haupt-
mann-skólans aftan við Fredricianum-höllina
í miðborg Kassel, á Documenta 9, árið 1992.
Verkið, sem nú er í eigu Kerguéhennec-sam-
tímalistasafnsins í Bignan, á Brittaníuskaga í
Vestur-Frakklandi, samanstendur af hvorki
meira né minna en 72 sófum, yfir tveggja
metra löngum, úr járni, svampi og persnesk-
um teppum. Með þessu risaverki bauð West
sýningargestum ekki aðeins að skoða verkið
heldur máta það, hanga og liggja í mjúkum
púðum þess og taka þannig lífinu með ró. Var
til betri þerapía fyrir sálartetrið?
„Gulir eru taumar þínir …“
Róttækasta dæmið um það hvernig Franz
West kemur til móts við andlegar líkams-
þarfir sýningargesta sinna eru verkin „Etude
de couleur“ – Litaæfing – en fyrstu Litaæf-
inguna sýndi hann á þaki Villa Arson-safnsins
í Nice, í Suður-Frakklandi, árið 1991. Þessi
verk samanstanda af löngum palli úr litríkum
járnplötum sem leiða áhorfandann að frönsku
standsalerni fyrir karlmenn. Gamansemin í
verkinu er ekki síst sú að í verkunum síterar
West þrjá fræga kollega sína, þá Marcel Du-
champ, Ellsworth Kelly og Carl Andre.
Að öllu samanlögðu er enginn vafi á að
Franz West er meðal óvenjulegustu, marg-
brotnustu, en þó einföldustu – hvað varðar
efnisval, lit og formmótun – listamanna sem
setja mark sitt á samtíðina. Hann staðfestir
þá trú manna að lítið þurfi til að búa til
splundrandi list, annað en hugvitssemi, djúp-
hygli, þekkingu á listhefðinni, en um leið virð-
ingarleysi fyrir venjum hennar og höftum.
West hefur aldrei látið umhverfið segja sér
fyrir verkum og aldrei léð máls á umvönd-
unum kollega sinna eða almennings. Ef til vill
er það þess vegna sem hann er svo örlátur og
óheftur í list sinni að maður finnur sig
ánægjulega knúinn til að máta stóla hans,
bekki, sófa og Stemmur.
Höfundur er lektor við Listaháskóla Íslands.
„Étude de couleur“, eða „Litastúdía“, er eitt af nokkrum
verkum Franz West, frá 1991, þar sem hann skemmtir sér
við að vitna í hina margumtöluðu salernisskál Marcel
Duchamp, frá 1917. Auk þess þykjast menn sjá í litfjör-
ugum málmhellunum tilvísun í báða bandarísku listamenn-
ina Ellsworth Kelly og Carl Andre. Þessi „Litastúdía“ er í
Middelheim Útihöggmyndasafninu í Antwerpen.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002 13
Hvað er hugmynd?
SVAR: Íslenska orðið hugmynd er yfirleitt
notað sem þýðing á erlendum orðum sem
rekja uppruna sinn til gríska orðsins idea
(enska idea, þýska Idee, franska idée). Upp-
haflega merkti þetta orð hina sýnilegu hlið
hlutar eða persónu, og síðar einnig eiginleika
hlutar eða tegund hans. Samkvæmt orðsifja-
fræðinni er orðið komið af stofninum id eða
wid, eins og latneska sögnin video (=ég sé),
sem aftur tengist íslensku sögninni að vita.
Hina heimspekilegu merkingu sína fær orð-
ið hjá gríska spekingnum Demókrítosi sem
var uppi á 4. öld f. Kr. Hann notar það um
frumeindir heimsins, þær eindir sem greinast
hver frá annarri aðeins hvað varðar lögun,
skipulag og staðsetningu, og allt er sett saman
úr. Innan heimspeki varð orðið frægast í með-
förum Platons, sem notar það sem tækniheiti
um hið almenna, eilífa og óbreytanlega sem
aðeins skynsemin getur skynjað en allir hlutir
líkja eftir, og hefur verið þýtt sem frummynd á
íslensku. Dæmi um frummyndir eru hið góða,
hestur, rauður.
Lengi var deilt um eðli hins almenna: Arist-
óteles (384–322 f. Kr.) taldi það ekki hafa sjálf-
stæða tilvist eins og lærifaðir hans Platon
(427–347 f. Kr.) gerði, heldur taldi hann það
búa í hlutunum sjálfum, vera „eðli“ þeirra, og
á miðöldum töldu svokallaðir nafnhyggjumenn
(nominalistar) að hið eina almenna væru nöfn-
in, það eina sem sameini alla hesta sé að við
notum orðið hestur um þá.
Á nýöld var, einkum fyrir tilstilli Descartes
(1596–1650), farið að kalla það ídeu , sem hug-
urinn kallar fram er hann flokkar hluti, til
dæmis er „ídean“ um hest einhvers konar
„mynd“ sem við köllum fram í huganum þegar
við hugsum um hest. Þar með hefur „ídean“
færst úr hinum ytri, sjálfstæða heimi Platons
yfir í hinn huglæga huga mannsins. Það var þó
mjög óljóst hvers konar „mynd“ var um að
ræða, hún virðist hafa verið einhvers konar
sambland annars vegar af því sem við köllum
nú hugtak og hins vegar af mynd sem við get-
um myndað í huganum. Um þetta síðarnefnda
getum við tekið sem dæmi mann sem er að
horfa á hlut og lokar síðan augunum eða hlut-
urinn hverfur, þá verður eftir mynd í hug-
anum. Réttara væri að kalla slíka mynd hug-
armynd en hugmynd, þar sem síðara orðið er
yfirleitt notað sem þýðing á ídea.
Hugtakið hugmynd varð eftir daga Des-
cartes lengi eitt mikilvægasta hugtak heim-
spekinnar, og raunhyggja bresku raunspek-
inganna var til dæmis að verulegu leyti leitin
að uppruna hugmynda, þar sem öll hugsun og
andlegt líf var talið felast í einhvers konar
meðhöndlun hugmynda. Á 20. öld varð hug-
takið merking arftaki ídeunnar, og athygli
heimspekinga beindist í æ ríkari mæli að mál-
inu og merkingu þess.
Erlendur Jónsson, prófessor í heimspeki við HÍ.
Í hvaða skáldsögu koma fyrir
flest nöfn á ám eða fljótum?
SVAR: Það er óhætt að fullyrða að flest nöfn
á ám eða fljótum komi fyrir í skáldsögu James
Joyce Finnegans Wake. Gagnrýnendur telja
að í fjórða og síðasta hluta bókarinnar, svo-
nefndum Anna Livia Plurabelle-kafla, séu á
bilinu 800 til 1.100 heiti á ám. Nákvæmasta
talningin hljóðar upp á 1.036 fljótanöfn, ef mis-
munandi heiti yfir sömu á eru talin sem eitt og
endurtekningum er sleppt.
Margir Joyce-fræðingar halda því fram að
verk Shakespeares séu rauði þráðurinn í Finn-
egans Wake. Alls er að finna um 300 vísanir til
Shakespeares og verka hans í þessu 628 blað-
síðna verki sem Joyce vann að í 17 ár og kom
út árið 1939. Höfundarverk Shakespeares er
þessi vegna mikilvægur undirtexti í verki
Joyce.
Bandaríkjamaðurinn Robert H. Boyle er þó
á öðru máli. Hann heldur því fram að vísanir í
verk enska skáldsins gegni litlu hlutverki í
þessari einkennilegu sögu James Joyce. Boyle
bendir á að fjöldi vísana til vatna, fljóta og
fiska yfirgnæfi algjörlega vísanir í verk Shake-
speares. Fyrir utan rúmlega 1.000 nöfn á ám
segist Boyle hafa fundið um 1.200 aðrar vís-
anir til fiska og vatna í verkinu.
Hlutur Shakespeares í Finnegans Wake er
þess vegna rýr miðað við veröld fiskanna.
Boyle hefur reiknað það út að meðaltali sé 0,48
vísun á hverri síðu Finnegans Wake í verk
Shakespeares en hvorki meira né minna en
þrjár og hálf vísun á síðu til vatna, fljóta og
fiska. Að auki bendir Boyle á það að orðið ‘fin’
sem merkir uggi komi fyrir alls 25 sinnum í
bókinni, fyrir utan öll skiptin sem það birtist í
orðinu Finnegan. Boyle fullyrðir þess vegna
að verk Shakespeares séu alls ekki rauði þráð-
urinn í texta Joyce heldur beri að líta á Finn-
egans Wake sem hina merkustu bók um stang-
veiði, nánar tiltekið með flugustöng!
Upptalningar af ýmsu tagi eru alls ekki
óþekktar í skáldskap. Í Ilíonskviðu gríska
skáldsins Hómers er svonefnt „Skipatal“ meg-
inuppistaða annars þáttar kviðunnar. Þar er
löng og nákvæm skrá yfir þátttakendur í her-
ferðinni til Tróju og tölu skipa þeirra. Upp-
talningin minnir nokkuð á ættartölur í upphafi
margra Íslendingasagna. Ýmsir telja að
„Skipatalið“ í Ilíonskviðu sé forn og frum-
stæður skáldskapur, eldri en kviðan sjálf. Í
sögunni Gargantúi og Pantagrúll eftir Franço-
is Rabelais (1484–1553) er annar kunnur upp-
talningakafli í bókmenntasögunni. Þar eru í
einni bendu talin upp nöfn á 217 leikjum. Nöfn
á ám og fljótum í Finnegans Wake fylgja þess-
ari hefð, en þó er sá munur á að Joyce spinnur
nöfnin inn í textann í stað þess að telja þau upp
í einni bunu.
Finnegans Wake er ekki auðveldur texti í
lestri. Samtök í New York sem kenna sig við
bókina birta á heimasíðu sinni lista um fjölda
hjálpartexta sem auðvelda mönnum að lesa
bókina. Gagnrýnendur sem hafa reynt að
draga saman efni bókarinnar í nokkrum orð-
um telja að henni sé best lýst á þann hátt að
hún sé skráning á draumkenndum hugsunum
manns sem gengur undir nafninu Humphrey
Chimpden Earwicker. Sumir gagnrýnendur
telja þó að aðalpersónan heiti líklega Porter.
Ein útskýring á fjölda fljótanafna í Finneg-
ans Wake felst í þeim orðum skáldsins sjálfs
að einhvern tíma myndi drengur eða lítil
stúlka í Tíbet eða Sómalíu, sem læsu bókina,
gleðjast innilega þegar þau sæju þar nafnið á
ánni sem rennur fyrir neðan litla þorpið
þeirra.
Jón Gunnar Þorsteinsson, bókmenntafræðingur.
HVAÐ ER
HUGMYND?
Á Vísindavefnum hefur almenningur fengið svör
við tæplega eitt þúsund spurningum á þessu ári.
Á meðal spurninga sem hefur verið svarað að undanförnu má nefna:
Gefa gíraffar frá sér einhver hljóð, hvernig nær maður tveimur bjórglös-
um í sundur og hvað eru ógöngurök?
VÍSINDI
Rene Descartes