Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002 7
blaðinu leita svara við þessari spurningu í jafnmörgum greinum um bókmenntir,
enda ekki mögulegt að draga upp heildstæða mynd af menningarlífi ársins.
þurfi að koma að utan til þess að stærri hópur
sýni dansi áhuga hérlendis, og þá eru land-
vinningar Íslenska dansflokksins erlendis
sniðugt útspil.
„Eftirspurnin eftir íslenskum verkum hefur
verið að aukast, og kallar það auðvitað á að
við framleiðum krefjandi íslensk dansverk,“
segir Katrín og bætir við: „Það er mjög
ánægjulegt fyrir okkur að finna fyrir árangri
þess starfs sem við höfum unnið undanfarin
ár.“ (Morgunblaðið 25. október 2001.)
Sjálfstæðir danshöfundar
taka höndum saman
Á undanförnum árum hafa sjálfstætt starf-
andi danshöfundar og dansarar látið sífellt
meira að sér kveða og smám saman hefur fjöl-
breytni aukist í íslensku danslífi. Það hefur þó
ekki gengið þrautalaust og sjálfstætt starf-
andi danshöfundar hafa t.a.m. kvartað yfir því
að hafa ekki vettvang til að kynna verk sín:
„Við höfum fundið fyrir því að það hefur sár-
lega vantað vettvang fyrir dansara og dans-
höfunda,“ sagði Bára Magnúsdóttir skóla-
stjóri Jassballettskóla Báru í samtali við
Morgunblaðið (28. apríl 2002) þegar hún
kynnti nýstofnað Dansleikhús í apríl sl. Jó-
hann Freyr Björgvinsson danshöfundur tók í
svipaðan streng í viðtali við Morgunblaðið sl.
haust (14. nóvember 2002) þegar hann út-
skýrði tilurð Reykjavík Dansfestival: „Upp-
haflega kom þessi hópur saman til þess að
ræða um stofnun nýs dansflokks. Okkur lang-
aði til að taka höndum saman um að skapa
hér mótvægi við Íslenska dansflokkinn sem er
eini starfandi dansflokkurinn hér á landi og
búa til atvinnulegan og listrænan vettvang
fyrir aðra dansara. Út frá þessu fæddist sú
hugmynd að efna til þessarar danshátíðar,
vettvangs sem hægt væri að koma að, dansa í
eða semja fyrir, á hverju ári.“
Þetta umkvörtunarefni sjálfstætt starfandi
danshöfunda segir okkur fyrst og fremst að
íslenskir danshöfundar eru ekki lengur telj-
andi á fingrum annarrar handar, heldur nokk-
uð stór hópur listamanna sem hefur þörf fyrir
að koma listsköpun sinni á framfæri og í fast-
an farveg. Þessi þróun og fjölgun í hópi dans-
höfunda er mjög jákvæð fyrir danslistina og
kemur skýrt fram í fjölbreyttum danssýn-
ingum þessa árs:
Í mars frumsýndi Ólöf Ingólfsdóttir og
Ismo-Pekka Heikinheimo verkið Bylting
hinna miðaldra; í apríl sýndi nýstofnað Dans-
leikhús verk eftir Irmu Gunnarsdóttur, Jó-
hann Frey Björgvinsson og Katrínu Ingva-
dóttur; í maí frumsýndi Íslenski
dansflokkurinn Sölku Völku eftir Auði
Bjarnadóttur og dansmynd Helenu Jónsdótt-
ur Bakraddir var frumsýnd; í ágúst frum-
sýndi Dansleikhús með Ekka sitt sjöunda
verk – Evu í þriðja veldi; í október var hin ár-
lega danssýning Unglistar; í nóvember frum-
sýndu Ástrós Gunnarsdóttir, Cameron Corb-
ett, Jóhann Freyr Björgvinsson, Nadia
Katrín Banine og Sveinbjörg Þórhallsdóttir
öll verk á áðurnefndri danshátíð kennda við
Reykjavík; og í desember sýndi Pars Pro
Toto bæði gömul og ný verk eftir Láru Stef-
ánsdóttur og Per Jonsson – en eitt þeirra Jói
hlaut fyrstu verðlaun á danshátíð í Stuttgart í
mars á þessu ári.
Áhrif frá leiklist áberandi
Eins og sjá má af þessari upptalningu hefur
sjaldan eða aldrei verið jafnmikið framboð á
íslenskum dansverkum og á þessu ári. Þá
heimsóttu mjög þekktir erlendir listamenn Ís-
land á árinu. Ber þar fyrst að nefna komu
Merce Cunningham og dansflokks hans í
september á Hausthátíð Borgarleikhússins.
Henrietta Horn og dansflokkur hennar
Folkwang Tanzstudio komu af sama tilefni og
argentínski dansflokkurinn El Escote kom á
Listahátíð í maí. Þá settu Itzik Galili og Rich-
ard Wherlock eins og áður sagði upp verk
með Íslenska dansflokknum.
Ef draga má út hápunkta ársins voru þeir í
fyrsta lagi heimsókn Merce Cunningham, þar
sem Íslendingum gafst kostur á að sjá einn
frumlegasta danshöfund 20. aldarinnar að
verki; í öðru lagi falleg, áhrifarík og skemmti-
leg uppsetning Íslenska dansflokksins á Sölku
Völku og í þriðja lagi sú staðreynd að sjálf-
stætt starfandi danshöfundar hafi tekið hönd-
um saman og stofnað bæði nýtt dansleikhús
og danshátíð sem vonandi verður framhald á.
Þá er áberandi hvað áhrif leiklistar eru
mikið að aukast í danslistinni, og öfugt. Sífellt
fleiri kjósa að blanda þessum tveimur list-
formum saman, og er ekkert nema gott um
það að segja, sérstaklega þar sem þessi þróun
gerir það að verkum að fjölbreyttari hópur
fólks sýnir danslistinni áhuga. (Þetta sýndi
sig einmitt á sýningum Dansleikhúss með
Ekka í sumar þar sem leikhúsfólk var áber-
andi fjölmennt.)
Kannski var þetta ár hápunktur í sveiflu-
kenndu listdanslífi landsins. Vonandi er þessi
fjölbreytileiki þó kominn til að vera og von-
andi fer hann vaxandi með hverju ári. Ein-
hverjar líkur eru á því þar sem fjöldi efnilegra
nemenda stundar nú nám í listdansskólum
landsins auk þess sem áður óþekktur fjöldi ís-
lenskra dansara er við nám og störf erlendis.
Vonandi fá íslenskir dansunnendur að njóta
krafta þeirra í nánustu framtíð svo rennt
verði enn styrkari stoðum undir íslenska
danshefð. Þá kannski verða öll dansár jafn-
kraftmikil og þetta sem senn er liðið.
„Þetta umkvörtunarefni sjálfstætt starfandi danshöfunda segir
okkur fyrst og fremst að danshöfundar eru ekki lengur teljandi á
fingrum annarrar handar, heldur nokkuð stór hópur listamanna
sem hefur þörf fyrir að koma listsköpun sinni á framfæri.“
rsj@mbl.is
É
G HEF næga reynslu til þess að
vita að það er ógerníngur að
yrkja nema um sjálfan sig. Það
er ógerníngur að gera fallegra
kvæði en maður er sjálfur,“
segir Steinn Elliði í Vefaranum
mikla frá Kasmír eftir Halldór
Laxness.
Halldór hefur verið áberandi í bókmennta-
umræðu þessa afmælisárs síns, það hafa ung
skáld einnig verið og sömuleiðis tilhneiging
skálda til að yrkja um sjálf sig, en það telur
Steinn Elliði greinilega vera einu færu leiðina
til skáldskapar.
Sennilega er hægt að halda því fram að
Vefarinn mikli sé um Halldór sjálfan en það
kann að vera erfiðara að segja um sumar aðr-
ar bækur hans, ekki síst þær sem komu í kjöl-
farið á Vefaranum og hafa verið flokkaðar
undir félagslegt raunsæi. Voru það ekki bæk-
ur um ytri veruleika? Veruleika íslenska sjáv-
arþorpsins, íslenska bóndans, íslenska öreig-
ans? Eða er það aðeins bókmenntasöguleg
klisja? Sennilega er Halldór undir og yfir og
allt um kring í þessum verkum sem öðrum
eftir sig. Við hittum hann að minnsta kosti
fyrir í endurminningabókunum fjórum undir
lok ferilsins. Eða hvað? Halldór hafði einstakt
lag á að villa á sér heimildir. Hann virtist hafa
einstakt lag á að yfirstíga mörk sannleika og
lygi. Hann bjó til svo margflókna og mót-
sagnakennda mynd af sjálfum sér í bókum
sínum og viðtölum að ekki nokkur maður veit
hverju á að trúa. Kannski er það hans mesta
skáldverk.
Það hefur ekki verið hróflað mikið við þess-
ari mynd Halldórs af sjálfum sér fram til
þessa. Hún hefur frekar verið upphafin, gerð
að helgimynd íslenskrar bókmenntastofnunar.
Þeir sem stóðu að Laxnessþingi, sem haldið
var í tilefni af hundrað ára afmæli skáldsins
síðastliðið vor, komust að því að fátt er að ger-
ast í Laxnessrannsóknum hérlendis sem er-
lendis, þrátt fyrir sífellt aukna útbreiðslu
verka hans. Ekki spurðist til nokkurs erlends
manns sem stundar nú rannsóknir á Laxness.
Og ekki er rannsóknarhefðin mikil innan-
lands, ein eða tvær viðamiklar úttektir á höf-
undarverkinu, örfáar doktorsritgerðir og
slatti af meistararitgerðum sem þó hefur ver-
ið fremur hljótt um. Og ekki er verið að skrifa
ævisögu skáldsins sem myndi hugsanlega
skýra eða leysa upp þá mynd sem hann dró af
sjálfum sér. Vegna þessa skorts á rannsókn-
um er Halldór að verða að miklu klisjufjalli
sem heldur áfram að hlaðast upp með tilfinn-
ingagosum á borð við það sem átti sér stað
fyrir réttu ári í kringum útkomu skáldsögu
Hallgríms Helgasonar, Höfundar Íslands. Það
væri þarft verk að ýta undir Laxnessrann-
sóknir. Þótt hús skáldsins sé dýrmæt eign
jafnast það ekkert á við fjársjóðinn sem býr í
bókum þess.
Á Laxnessþingi komu fram mörg áhuga-
verð sjónarhorn á verk skáldsins, en einna
mesta athygli vöktu viðhorf þriggja ungra
skálda, Andra Snæs Magnasonar, Auðar
Jónsdóttur og Sigurbjargar Þrastardóttur,
sem lýstu því hvernig væri að vera bók-
menntalegir afkomendur Halldórs Laxness.
Þau töluðu ekki mikið um fjall og þau töluðu
ekki mikið um langan skugga, en þau sögðust
líta á Halldór sem langafa, krefjandi viðmið
og hvatningu. Þau töldu sig ekki þurfa að
„skrifa sig frá Laxness“, eins og kynslóðirnar
á undan, enda skynja þau hann í talsverðri
fjarlægð. Þau töldu sig frekar þurfa að „lesa
sig inn í hann“, eins og Sigurbjörg tók til orða.
Það er því komin fram kynslóð höfunda sem
sér Halldór eins og fjarlægan forföður sem
hún aldrei þekkti nema af máðri mynd sem
hangir uppi á vegg foreldranna. Af erindunum
mátti skilja að gegn þessum áa þyrfti ekki að
gera neina uppreisn, en það mætti reyna að
ráða í svip hans og draga sínar ályktanir.
Öll tilheyra þau Andri Snær, Auður og Sig-
urbjörg kynslóð ungra skálda sem á und-
anförnum árum hefur verið að ryðja sér til
rúms í íslenskum bókmenntaheimi. Úr þess-
um hópi mætti einnig nefna Guðrúnu Evu
Mínervudóttur, Mikael Torfason, Sigtrygg
Magnason, Stefán Mána og Steinar Braga.
Allir þessir höfundar eiga það sameiginlegt að
vera um þrítugt (fæddir á áttunda áratugn-
um) og hafa gefið út þrjár eða fleiri bækur.
Og öll sendu þau frá sér bækur á þessu ári
sem hafa vakið athygli.
Erfitt er að finna sameiginleg einkenni á
verkum þessara höfunda sem greina þá jafn-
framt frá eldri höfundum. Margir þeirra virð-
ast þó uppteknari af samfélagsrýni en eldri
höfundar. Á þetta minntist Andri Snær raun-
ar í erindi sínu á Laxnessþinginu í vor: „En
stundum er eins og skáldin sem fengu mig til
að langa að vera skáld missi flugið og glati
upphaflegum tengslum sínum við samtímann
og þá strauma og stefnur sem leika um okkur
og enda í skáldlegu tómarúmi.“ Andri Snær
sagði að „eldheit mál og algerar grundvall-
arspurningar“ flytu fram hjá þessum höfund-
um og samfélagið kraumaði og bullaði af und-
irliggjandi tilfinningum og hræringum sem
biðu þess að verða orðaðar en þær kæmust
aðeins upp á yfirborðið ef skáldin væru vak-
andi og sinntu sínu hlutverki sem skynfæri
heimsins. Andri Snær sagði að þessum áhrifa-
völdum sínum og sporgöngumönnum Laxness
veitti ekki af að lesa meira af honum til að sjá
„að alvöru skáldverk eru ekki aðeins orð og
sögur og vandaðar persónur“.
Óhætt er að segja að Andri Snær fylgi
þessum orðum eftir í nýrri skáldsögu, Love-
Star, og gangi á hólm við samtíma sinn og
samfélag, og það er sannarlega kraftmikil
lesning. Samfélagsrýnin er einnig skörp og
ágeng í skáldsögu Mikaels Torfasonar, Sam-
úel, og sama má segja um skáldsögur Stefáns
Mána, Ísrael, og Steinars Braga, Áhyggju-
dúkkur. Að öðru leyti eiga þessir höfundar
fátt sameiginlegt. Og þótt bækur Guðrúnar
Evu, Sigtryggs og Sigurbjargar taki einnig
samfélagsleg mein til umfjöllunar þá er af-
staða þeirra af allt öðrum toga. Sigurbjörg
sagðist raunar í viðtali í Lesbók ekki geta
skrifað bækur eins og sumir höfundar af
hennar kynslóð, bækur sem væru fullar af
reiði, meiningum og brjálæði. „Ég er bara
ekki nógu reið til þess og hef ekki nógu miklar
meiningar og er örugglega ekki nógu brjál-
uð.“
En um leið og áherslan á ytri veruleika
virðist aukast er reynsla einstaklingsins upp-
hafin. Þetta birtist með mótsagnakenndum
hætti. Mikael Torfason lýsir því yfir í viðtali í
Lesbók að hann þoli ekki eilífa sjálfsfróun
listamanna en á sama tíma segir hann bók
sína mjög persónulega og skrifar frægt, til-
finningaþrungið viðtal við sjálfan sig í vefrit-
inu Kistunni. Steinar Bragi segir í viðtali að
tímar sjálfsins séu á enda og tímar múg-
mannsins að taka við en á meðan flæða tilbúin
sjálf í þúsundavís inn á bloggsíður Netsins og
þaðan jafnvel á prent. Í því samhengi hlýtur
bók á borð við Vaknað í Brussel eftir Elísa-
betu Ólafsdóttur að teljast viðburður en við
hana er hugtakið „bloggarabókmenntir“
kennt. En hér erum við sennilega aftur komin
að orðum Steins Elliða um að ógerníngur sé
að yrkja nema um sjálfan sig. Undir svipuð
viðhorf tekur Sigurbjörg Þrastardóttir í við-
tali og Steinar Bragi lýsir því hvernig höf-
undar fjalla aldrei um neitt áþreifanlegt utan
sjálfs sín.
Í þessum efnum eins og svo mörgum öðrum
renna kynslóðirnar saman. Einar Már Guð-
mundsson skrifar þriðju sögulegu skáldsög-
una um tuttugustu öldina, Nafnlausa vegi, þar
sem hann beitir aðferðum í anda Georgs Luk-
àcs og einsögunnar nýtilkomnu og segir
söguna út frá reynslu hvunndagsmannsins.
Matthías Johannessen skrifar dagbókarsög-
una Vatnaskil þar sem sögumaðurinn býr til
sjálfan sig úr minningum og samræðum við
sögulegan arf. Guðrún Eva Mínervudóttir
skrifar eins konar skáldævisögu eða þroska-
sögu úr hversdagslegum minningabrotum í
Albúmi.
Hinn þungi sagnfræðilegi straumur í ís-
lenskum bókmenntum samtímans, sem birtist
í þessum þremur bókum, kemur síðan enn
frekar í ljós í skáldsögum Péturs Gunnars-
sonar, Leiðinni til Rómar, og Thors Vilhjálms-
sonar, Sveigi. Sagan og minningin eru sömu-
leiðis gildir þræðir í tveimur ljóðabókum á
þessu ári, Meira en mynd og grunur eftir Þor-
stein frá Hamri og Hvar sem ég verð eftir
Ingibjörgu Haraldsdóttur en í titilljóði hennar
er einmitt lýst eilífðarglímunni við að finna
sig, staðsetja sig í tíma og rúmi – það er „ferð
// um ókunna heima / og endar / hvergi“. Þau
orð eru ef til vill einnig lýsandi um þá leið til
skáldskapar sem Steinn Elliði orðaði í upp-
hafslínum þessarar greinar.
Ferð sem
endar hvergi
Morgunblaðið/RAX
Halldór Laxness virðir fyrir sér höfundarverk
sitt í októbermánuði 1989.
Bókmenntir Þröstur Helgason
throstur@mbl.is
Halldór hefur verið áberandi
í bókmenntaumræðu þessa af-
mælisárs síns, það hafa ung
skáld einnig verið og sömu-
leiðis tilhneiging skálda til að
yrkja um sjálf sig.