Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002
Hvað var efst á baugi í íslensku menningarlífi á árinu? Sex blaðamenn á Morgun
dans, kvikmyndir, leikhús, myndlist og tónlist. Stiklað er á stóru í greinunum
S
UMIR dansáhugamenn hafa
velt því fyrir sér hvers vegna
listdans er misáberandi í
menningarlífi Íslendinga á
milli ára. Ein skýring gæti
verið sú að danshefðin hér-
lendis hefur staðið á fáum
stoðum og því hefur framtak
einstakra listamanna haft mikið að segja um
fjölbreytileika og hlut listdans í menningarlíf-
inu. Hvort sem þetta er rétt eða ekki er víst
að árið 2002 var sérlega viðburðaríkt hvað
varðar íslenska danslist.
Saga íslensks listdans er ekki mjög löng og
var Íslenski dansflokkurinn lengi eini starf-
andi dansflokkur landsins. Frumkvöðlar
flokksins héldu starfinu uppi í sjálfboðavinnu
en flokkurinn naut stuðnings og verndar
Þjóðleikhússins frá 1973. Það var ekki fyrr en
árið 1991 að Íslenski dansflokkurinn var gerð-
ur að sjálfstæðri menningarstofnun með eigin
fjárhag og stjórn.
Íslenski dansflokkurinn hefur á undanförn-
um áratugum verið svo til eini fasti punkt-
urinn í tilveru íslenskra dansunnenda. Stefna
hans hefur þó verið sveiflukennd – ýmist hef-
ur verið lögð áhersla á klassík eða nútímadans
– sem farið hefur eftir því hver hefur setið við
stjórnvölinn hverju sinni.
Katrín Hall hefur stjórnað Íslenska dans-
flokknum frá árinu 1996 og tekið afgerandi
stefnu í málefnum flokksins. Hún hefur lagt
áherslu á að stækka markaðssvæði flokksins
með það fyrir sjónum að flytja út íslenska
frumsköpun á sviði dans og auka samstarf og
fjölbreytni í viðfangsefnum með því til dæmis
að fá þekkta erlenda danshöfunda til að bæði
setja upp verk sín hérlendis og semja ný sér-
staklega fyrir Íslenska dansflokkinn.
Stefna þessi hefur gefist ákaflega vel þar
sem hingað hafa komið fjölmargir frambæri-
legir og spennandi danshöfundar á undan-
förnum árum. Á þessu ári voru það Itzik Galili
og Richard Wherlock sem settu upp verkin
Með augum Nönu og Lore með flokknum en
áður hafa þekktir listamenn á borð við Jirí
Kylián, Jorma Uotinen, Ed Wubbe, Rui
Horta og Jochen Ulrich unnið með dans-
flokknum undir stjórn Katrínar.
Útflutningur á íslenskri list
Í þessari stefnu listdansstjóra felst þó ekki
eingöngu innflutningur á frægum og frum-
legum danshöfundum heldur einnig útflutn-
ingur á íslenskum dansverkum og listamönn-
um. Frá því í haust hefur Íslenski
dansflokkurinn til að mynda sýnt vítt og
breitt um Evrópu, aðallega verk eftir íslenska
höfunda.
Einhverjum kann ef til vill að þykja und-
arlegt að eini dansflokkur landsins sem nýtur
fastra fjárframlaga frá ríkinu hverfi af landi
brott í heilt misseri og sýni þar afrakstur
vinnu sinnar, en íslenskir áhorfendur fái ekki
að njóta hans. Katrín hefur hins vegar bent á,
m.a. í samtali við Morgunblaðið, að hér sé um
að ræða útflutning á íslenskri list og dans sé
mjög vel til þess fallinn. Þetta sé einnig liður í
að þroska danshöfunda og dansara og um leið
betri nýting á fjárfestingum flokksins. Þessi
stefna hafi nú þegar gefist mjög vel þar sem
eftirspurn eftir sýningum flokksins erlendis
hafi þegar farið mjög vaxandi.
Áhorfendahópur listdansins hér á landi hef-
ur ávallt verið takmarkaður og margir eru
þeirrar skoðunar að hann njóti ekki verð-
skuldaðra vinsælda, líkt og hann gerir á
Norðurlöndunum, í öðrum löndum Evrópu og
í Bandaríkjunum. Hugsanlegt er að upphefðin
Kraftmikið dansár
í hverfulum heimi
Morgunblaðið/Golli
Með augum Nönu eftir Itzik Galili var
sýnt í Borgarleikhúsinu.
Dans Ragna Sara Jónsdóttir
M
IKILVÆGASTA
spurningin sem hægt
er að spyrja leikhúsfólk
á hverjum tíma er:
Hvað eruð þið að
hugsa? Þetta er langt-
um þýðingarmeiri
spurning en t.d. Hvað
eruð þið að leika og hvað eruð þið að gera yf-
irhöfuð og almennt? Einhver gæti sjálfsagt snú-
ið upp á sig og sagt að hugsunin birtist í verk-
unum og það sem er leikið og gert í leikhúsinu
endurspegli hugsunina. Ekki er það þó svo ein-
falt. Hugsunin endurspeglar löngunina sem get-
ur síðan verið beygð eða jafnvel kæfð af prakt-
ískum sjónarmiðum svo útkoman verður langt
frá því sem hugsað var í upphafi.
Því stærra því merkilegra
Ekki nenni ég að telja upp sýningar eða tí-
unda frammistöðu einstakra listamanna í leik-
húsinu á þessu ári. Gefa fullþroska listamönnum
einkunnir og ýta þar með ennfrekar undir þá til-
finningu sem ósjaldan bærir á sér, að leikhúsin
íslensku séu eins og skólastofnanir þar sem puð-
að er allan veturinn og tekin skyndipróf (frum-
sýningar) með reglulegu millibili og síðan fá allir
að stökkva út í sumarið og fara í sveitina eða til
útlanda í sólina og mæta svo endurnærðir á
(skóla)setningu í byrjun september og taka við
hvatningarræðu á sal um að standa sig nú enn
betur í vetur en í fyrra. Þarna eimir enn eftir af
árstíðaskiptingu bændasamfélagsins sem mið-
ast við löngu úrelta atvinnuhætti og horfna sam-
félagsgerð. Hvort sem okkur líkar það betur eða
verr.
Íslenskt leikhúsfólk er á hinn bóginn ekki sér-
lega fast í fortíðinni og leiklistin sem okkur er
boðið upp á ber alþjóðlegan keim án nokkurrar
skýrrar hugmyndafræði eða íslenskrar stefnu,
annarrar en þeirrar að listamennirnir eru auð-
vitað allir íslenskir, nema þegar inn eru fluttir
erlendir listamenn til að gegna því göfuga hlut-
verki að vera sem ferskur andblær í kyrrstöðu
einangrunarinnar hér úti við ysta haf. Eða
hvað?
Ferskleikinn fer auðvitað eftir því hversu gott
loftið er fyrir utan og þessar „gluggaopnanir“
eru að verða enn ein tímaskekkjan í íslenskri
leiklist. Það eru allir á ferðinni um allar þorpa-
grundir núorðið. Þess vegna er það líka tíma-
skekkja að láta sér detta í hug að hægt sé að
skjóta sér á bak við gardínu, opna gluggann
hljóðlega, draga andann djúpt og vona svo að
enginn hafi tekið eftir því að maður fékk sér
frískt loft.
Það vefst semsagt fyrir manni að skilgreina
hvað er verið að hugsa í leikhúsinu okkar.
Hvaða hugsun réð t.d. ferðinni þegar fjárhag
Þjóðleikhússins var nánast riðið á slig í vor með
uppsetningu á Hollendingnum fljúgandi; óperu-
sýning sem þjónaði þeim fróma tilgangi að telja
fólki trú um að þegar fjórar helstu listastofnanir
þjóðarinnar, Þjóðleikhúsið, Sinfóníuhljómsveit
Íslands, Íslenska óperan og Listahátíð í Reykja-
vík, leggja saman krafta sína sé sjálfgert að telja
útkomuna markverðan listviðburð, samkvæmt
mottóinu: því stærra því merkilegra. Kannski
átti það við í þessu tilfelli. Enginn skyldi þó
skilja þessi orð þannig að listin spretti helst í
fjárvana jarðvegi. Síður en svo. Hollendingur-
inn fljúgandi var þó dæmi um listrænan viðburð
af þeirri stærðargráðu að helst virtist sem fram-
angreindum aðilum væri mest í mun að sann-
færa sjálfa sig um að þeir gætu þetta fremur en
að setja á oddinn spurninguna um hvort beinlín-
is væri þörf á að sanna það.
Nú er semsagt búið að því.
Veisluhöld og fimleikar
Yngsta kynslóð leikhúsfólksins hefur á árinu
vakið hvað mesta athygli fyrir framtak sitt í Vest-
urporti. Þar vakti sýningin á Títusi Androníkusi
verulega athygli, ekki endilega fyrir listræna full-
komnun, heldur einfaldlega fyrir hispurleysi og
dirfsku. Með sýningunni á Rómeó og Júlíu hefur
þessi sami hópur sýnt svo ekki verður um villst að
hann kann ýmislegt fyrir sér í fimleikum og leik-
tækni en spurningin stendur sem spurt er hér í
upphafi: hvað eruð þið að hugsa? Kannski er til-
gangurinn ekki annar en sá að svipta helgislepj-
unni af gamalli klassík og gera úr þessu skemmti-
lega sýningu. Það tókst. Jafnvel þótt hugmyndin
að sýningunni væri fengin að láni frá Svíþjóð og
að í sjálfu sér hafi ekkert verið nýtt við sýninguna
annað en að sýna okkur hinum sem aldrei förum
neitt að loftfimleikar eru „spennandi nýjung“ í
leikhúsinu.
Konur um konur
Það hefur komið á daginn að reynsluheimur
kvenna á vel upp á pallborðið í leikhúsinu. Varla
kemur það neinum verulega á óvart þar sem
mikill meirihluti leikhúsgesta er konur. Hinar
amerísku píkusögur slógu í gegn í fyrra og
héldu áfram langt fram eftir þessu ári. Björk
Jakobsdóttir sló sömuleiðis í gegn með Sellófan
í Hafnarfjarðarleikhúsinu og í haust tóku
Beyglur með öllu leikhúslífið með trompi. Þetta
segir mikla sögu en þó ekki alla. Efnið í öllum
þremur sýningum er þakklátt, áhorfendur eru
til staðar og aðsóknin eftir því. Íslensku verkin
tvö eru hliðstæð að því leyti að styrkur þeirra
felst í vel unnum sýningum, góðri leikstjórn og
góðum og á köflum frábærum leik. Þau eru
einnig hliðstæð að því leyti að höfundar eru jafn-
framt flytjendur þeirra. Veikleikar beggja sýn-
inga eru fólgnir í því að betur hefði mátt vinna
úr textanum, sýna meiri sjálfsgagnrýni við að
sníða af vankanta sem óhjákvæmilega koma í
ljós eftir að byrjað er að sýna fyrir áhorfendur.
Fjórða leiksýningin sem samin er af konu,
leikin af konu og unnin af konum er Hin smyrj-
andi jómfrú sem danska leikkonan Charlotte
Böving frumsýndi í Iðnó í nóvember. Lítil sýn-
ing að umfangi en stór í hugsun sem snýst um æ
meira aðkallandi viðfangsefni fyrir okkur nú-
tíma Íslendinga. Hvernig við ætlum að taka á
móti útlendingum og búa í framtíðinni í fjöl-
menningarlegu samfélagi án þess að allt fari í
bál og brand. Böving snýr þessari grundvall-
arspurningu upp í létta háðs- og skopfærslu á ís-
lenskan hugsunarhátt ásamt því að gera mátu-
legt grín að sjálfri sér um leið. Með sjálfa sig í
forgrunni verður það sjálfgefið að útlendingur-
inn í verkinu, aðalpersónan, er kona, og þannig
fléttar Böving sína eigin reynslu saman við al-
mennar hugleiðingar um stöðu nýbúans í fram-
andi samfélagi.
Það sem vekur þó mesta athygli undirritaðs
við þessar sýningar er að þær gefa sér að grund-
vallarforsendu það sem kvenréttindabaráttan á
áttunda áratugnum setti sér sem markmið.
Frelsi og jafnrétti eru ekki hugtök sem sýning-
arnar flagga, heldur ætlast þær einfaldlega til
þess að konur njóti þessa til jafns við karla.
Sellófan gengur meira að segja skrefinu lengra
og boðar frelsi til að velja fortíðina og er ekki
laust við að þar örli á eftirsjá eftir fyrri kynhlut-
verkum þar sem konur þurftu ekki að berjast á
öllum vígstöðvum – bæði utan heimilis og innan
– heldur gátu einbeitt sér að börnum og heimili.
Hver hefur svo sem sagt að allar konur í leik-
húsinu eigi að vera róttækar? Mega íhaldssam-
ar konur ekki líka sjást í leikhúsinu? Nóg er að
minnsta kosti af íhaldssömum körlum af yngri
og yngstu kynslóð sem halda því fram leynt og
ljóst að meginhlutverk leikhússins sé að
„skemmta fólki á listrænan hátt“. En þá skulum
við heldur ekki gleyma því að opinber menning-
arleg stefnumótun í samfélaginu allt lýðveldis-
tímabilið hefur verið borgaraleg og fremur
íhaldssöm á hefðbundin hlutverk listanna; allri
annarri hugsun um hlutverk listanna í sam-
félaginu hefur ávallt verið vísað til grasrótarinn-
ar og ýmist kennd við róttækni og/eða sögð
unggæðisleg uppreisn gegn viðteknum gildum.
Hvað sést í spegli?
Beyglurnar gera svo bara einfaldlega stól-
pagrín að ýmsu því sem einkennir konur í op-
inberu lífi sem og virkilega prívat. Þannig gera
þær grín að konum á sömu forsendum og karlar
gera grín að körlum og er þá kannski hinu sanna
jafnrétti náð. Hingað til hafa konur veigrað sér
við því að gera grín að konum samkvæmt hugs-
uninni að það sé einhvern veginn ekki rétt að
gera grín að lítilmagnanum. Beyglur með öllu
marka tímamót að því leyti að konur eru ekki
lengur lítilmagnar í þessum skilningi, það má
semsagt gera grín að þeim. Er það ekki jafn-
rétti? Helst er viðbúið að húmorinn í sýningunni
gangi fram af þeim körlum sem ekki hafa vanist
því að heyra konur gantast gróflega með píkur
og typpi. Þeir eru hvort sem er í slíkum minni-
hluta meðal áhorfenda að ástæðulaust er að
taka sérstakt tillit til þeirra.
Viðfangsefni karla í leikhúsinu verða engan
veginn talin jafn kynbundin. Þorvaldur Þor-
steinsson nýtir sér jafnvel frægð þekktustu
konu Íslands í titli nýjasta leikrits síns þótt
verkið fjalli að öðru leyti um það tilfinningalega
fúsk sem viðgengst í formi alls kyns sjálfshjálp-
arnámskeiða sem gera út á firringu einstak-
lingsins í ofurvæddu samfélagi markaðar og
fjölmiðla. Kannski er hér verið að oftúlka And
Björk of course… en verk sem kveikir slíkar
hugrenningar á hiklaust skilið að teljast upp-
spretta þeirra. Hugsunin í verkinu kveikir
a.m.k. löngun þessa áhorfanda til að lesa samfé-
lagsgagnrýni út úr því sem And Björk of
course… bar á borð á nýja sviði Borgarleikhúss-
ins sl. vor. Þegar vel tekst til á leikhúsið nefni-
lega ekki að endurspegla samfélagið á
hlutlausan hátt heldur halda upp spegli framan í
áhorfandanum og spyrja af ósvífni: Er það
svona sem þú vilt líta út?
Með spegilinn á lofti
Leikhús Hávar Sigurjónsson
havar@mbl.is
Morgunblaðið/Jim Smart
Beyglur með öllu var frumsýnt í Iðnó í sept-
ember í leikstjórn Maríu Reyndal.
Mesta athygli vekur að þessar
sýningar gefa sér að grund-
vallarforsendu það sem kven-
réttindabaráttan á áttunda
áratugnum setti sér sem
markmið.