Lesbók Morgunblaðsins - 28.12.2002, Blaðsíða 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. DESEMBER 2002
Þ
að er ekki algengt að hnjóta um
listamann sem er svo víðfeðmur
í andanum að hann sameinar í
senn húsgagnahönnuð, sálfræð-
ing og heimspeking. Austur-
ríski myndhöggvarinn Franz
West er einhver sérstæðasti
listamaður samtímans fyrir
margra hluta sakir, en ekki síst fyrir stað-
setningu sína „milli leiða“ – „milli forma“ eins
og austurríski listfræðingurinn Robert Fleck
kýs að kalla það – sem gera hann í senn að
myndhöggvara og hönnuði í orðanna víðtæk-
ustu hljóðan.
West fæddist í Vín árið 1947, þegar borgin
var enn ekki búin að ná sér eftir stríðið. Þótt
hún væri ekki lögð í rúst eins og Berlín varð
hún fyrir talsverðum loftárásum eftir 1944,
sem auk innrásar sovéska hersins kostaði
mikla eyðileggingu. Í heilan áratug eftir að
stríðinu lauk var Vín hernumin borg og skipt
meðal bandamanna. Lífið á þeim árum þótti
grámyglulegt og lítið af list umheimsins náði
til þessarar lokuðu borgar sem eitt sinn hafði
verið miðstöð heimsmenningarinnar.
Litríkir undanfarar
Samt urðu þau þáttaskil í menningarlífi
borgarinnar, skömmu áður en Vínarbúar
losnuðu úr prísund bandamanna, að hópur
fimm ungra skálda og listamanna, sem kallaði
sig Wiener Gruppe, lét að sér kveða svo um
munaði. Þeir Friedrich Achleitner, Hans Carl
Artmann, Konrad Bayer, Gerhard Rühm og
Oswald Wiener, sem fæddir voru á þriðja og
fjórða áratug síðustu aldar, fóru víða því þeir
voru leikarar, tónlistarmenn, myndlistarmenn
og skáld sem fundu tjáningu sinni farveg í
klippimyndatækninni, konkretljóðunum, kab-
arettforminu, uppákomum og hvers kyns öðr-
um leikrænum tilraunum.
Listamaðurinn og sýningarstjórinn Peter
Weibel telur Vínargrúppuna hafa verið tals-
vert á undan samtíð sinni enda hafi Fluxus-
hreyfingin, popplistin, gjörningalistamenn og
allir umbrots- og stafagerðarlistamenn síðari
tíma – hvort heldur þeir heita Barbara Kru-
ger, John Baldessari, Joseph Kosuth, Peter
Handke eða Christopher Wool – nærst á
brautruðningi Vínargrúppunnar. Svo sorg-
lega vildi hins vegar til að Vínargrúppan naut
ekki náðar heima fyrir. Hún var beinlínis út-
hrópuð fyrir bersögli, klám og smekkleysi af
samfélagi sem neitaði að viðurkenna nokkuð
sem minnti á framúrstefnu eða tilraunalist.
Um miðjan áttunda áratuginn höfðu flestir
þeirra yfirgefið Austurríki.
Betur fór fyrir svokölluðum Vínaraksjón-
istum sem fram komu sem hópur árið 1964,
þótt rekja megi ýmsa gjörninga þeirra aftur
fyrir 1960. Þótt þeir væru engu betur þokk-
aðir en Vínargrúppan og sætu tíðum í fang-
elsi fyrir hneykslanleg uppátæki voru þeir
Otto Mühl, Günther Brus og Hermann Nitsch
með þykkari skráp en forverar þeirra. Að við-
bættum þeim Rudolf Schwarzkogler, Valie
Export og Peter Weibel stóðu aksjónistarnir
af sér flesta þá fordóma sem á þeim dundu.
Áhrif líkamslistarinnar
Þeir beindu spjótum sínum einkum að for-
pokaðri siðavendni og trúarhræsni samferða-
manna sinna og notuðu til þess leikræn með-
ul, jafnvel með blótskotnum og
fórnarkenndum fjöldasamkomum sem minntu
á heiðna helgiathöfn. Í verkum aksjónistanna
grillti oft í þær sérkennilegu öfgar sem ein-
kenndu austurríska myndtjáningu, hárfína og
upphafna yfirvegun andspænis hömlulausum
og ofsafengnum sprengikrafti. Bandaríski
myndlistarmaðurinn Mike Kelley benti rétti-
lega á það að Vínaraksjónistarnir hefðu með
óhefðbundnum og beinskeyttum uppákomum
sínum fært bandarískan abstrakt-expressjón-
isma úr lokuðum vinnustofum yfir á sam-
félagslegan vettvang kjötkveðjuhátíðarinnar.
Fyrir jafnhlédrægan mann og Franz West
var það mikið happ að aksjónistarnir skyldu
varða veginn fyrir hann og samferðamenn
hans með því að grafa undan múrum fordóma
og listfyrirlitningar. Því hefur oft verið haldið
fram að hann hafi tekið þátt í hreyfingunni,
eða verið hluti af henni, en hvort tveggja er
rangt. Þótt West muni vel þá tíð þegar lista-
lífið í Vín var miklu lokaðra en það er núna
þurfti hann ekki að fara í fötin aksjónistanna
til að koma sér á framfæri. Hann var trúlega
af fyrstu kynslóð austurrískra listamanna
sem naut góðs af brautruðningi sextíuogátta-
kynslóðarinnar og gat því slakað á gagnvart
samfélaginu. Heimspekilegar vangaveltur
hans og innilegur tjáningarmáti – ekki laus
við austurlenskt yfirbragð og nautnastefnu –
bera vott um allt aðra og sáttari sýn á lífið og
tilveruna en þá sem Nitsch og félagar mót-
uðu.
Það var engu að síður upplifun West af
aksjón Hermanns Nitsch „Fest des psycho-
physischen Naturalismus“ – Hátíð sálræns-
líkamlegs natúralisma – sem fyrst kveikti í
honum löngun til að verða listamaður. Þetta
var árið 1963 þegar hann var einungis sextán
ára gamall. Hann ákvað þá að hætta í skóla
og snúa sér alfarið að listsköpun. Þó var hann
hálfhræddur um að verða fyrir of miklum
áhrifum af blótveislu Nitsch. Hann ákvað því
að loka sig af með list sinni og sýna ekki fyrr
en hann væri búinn að vinna úr áhrifunum af
hinum yfirþyrmandi helgileik með því að
svara honum með viðeigandi hætti.
Má bjóða yður „Stemmu“?
Það tók hann um áratug að hugsa upp svar
sitt, sem var af allt öðrum toga en gjörningar
Vínaraksjónistanna. Þetta voru sérkennileg
höggverk sem hann kallaða einu nafni „Paß-
stücke“, en við gætum þýtt sem „Stemmur“,
af sögninni að stemma, sem þýðir að passa,
eða fella að einhverju með viðunandi hætti.
Stemmurnar eru nefnilega höggmyndir sem
ætlast er til að menn taki upp, beri á herðum
sér, eða noti með einum eða öðrum hætti sem
framlengingu á kroppi sínum. Þær sniðganga
öll venjuleg lögmál sem gilda um höggmyndir
og líta stundum alls ekki út fyrir að vera
höggmyndir. Og þó velkist enginn sem sér
þær í vafa um eðli þeirra.
Franz West þakkar reyndar kennara sínum
í Akademíunni í Vín, myndhöggvaranum
Bruno Gironcoli, að hann skyldi fá innsýn í
aðra heima en þá sem austurrísk samtímalist
var þekktust fyrir. Þessi yfirlýsing þykir
merkileg fyrir þær sakir að samnemendur
West sáu ekki oft til hans á árunum 1976 til
1982, þegar hann átti að hafa lagt stund á
nám við Akademíuna í Vín. Sannleikurinn er
sá að Franz West er að mestu leyti sjálfs-
menntaður sem listamaður. Á sjöunda ára-
tugnum kom móðir hans, sem var tannlæknir,
upp lítilli vinnustofu fyrir hann við hliðina á
skurðstofu sinni. Umbúðir, plástur, gifs, vír,
pappi og húsamálning rötuðu inn á þessa
vinnustofu, hinum unga listamanni til ómælds
þroska. Úr þessari sérkennilegu samsuðu
tannlæknabakstra og fundins málningarsulls
spruttu hinar merkilegu Stemmur West.
Bleiki liturinn í mörgum verka hans er að
flestra mati sprottinn af kunnugleika ung-
lingsins við gómfyllingar og gervitannhold á
skurðstofu móður sinnar.
Sjálfsmenntun West kom ef til vill ekki til
af góðu. Svo er að sjá sem hann hafi verið of
fælinn og feiminn til að umgangast skóla-
félaga sína, hvað þá skapa verk sín í einhvers
konar sameiginlegu rými þar sem fjöldi ann-
arra nemenda gat séð þau fæðast. Franz
West talar með mikilli tortryggni, nánast fyr-
irlitningu, um það sem hann kallar ameríska
kerfið. Hann segist hafa verið að kenna í
Frankfurt am Main og þá kynnst því hvernig
prófessorar við skólann töluðu við hvern ein-
stakan nemanda, stundum í meira en klukku-
stund. West var ekki í nokkrum vafa um að
lærimeistarinn notaði allan þennan tíma til að
troða skoðunum sínum upp á nemandann.
Heppilegur kennari
Hann segir Gironcoli hafa notað allt aðrar
og heppilegri kennsluaðferðir. Reyndar lokk-
aði hann West til að sækja Akademíuna í Vín
á þeirri forsendu að höggmyndirnar sem
hann væri að gera heima hjá sér væru úr
pappamassa, en þyrftu að vera úr varanlegra
efni sem þyldi vætu. Þakið á vinnustofu West
lak svo fjölmörg verka hans úr pappamassa
blotnuðu upp og eyðilögðust. Gironcoli hvatti
hann til að breyta úr pappamassa yfir í trefja-
plast, sem væri vatnshelt. En vegna þess hve
slæm uppgufunin af trefjaplastsblöndunni
væri ráðlagði hann West að vinna verkin sín í
akademíunni frekar en heima hjá sér. Þannig
fékkst West til að stunda nám hjá Bruno Gir-
oncoli í heila sex vetur.
Hann hafði þá þegar unnið að Stemmum
sínum í ein sex ár, eða frá því um 1970. Það
var þó ekki fyrr en tíu árum síðar að ljóð-
skáldið og gagnrýnandinn Reinhard Priess-
nitz gaf þeim heitið sem þær hafa borið síðan.
West gekk þess ekki dulinn að í Stemmunum
væri að finna anga af freudískri sálgreiningu;
að stykkin bæru með sér ákveðin taugaveikl-
unareinkenni. En það var ekki það eina sem
álykta mátti út frá Stemmunum, því jafn-
framt voru þær sprottnar af gjörningum, ekki
síst líkamlegum og blóðugum helgileikjum
Aksjónistanna. Stemmurnar voru eins konar
HÖNNUÐUR SÁL-
RÆNNA HÚSGAGNA
Að öllu samanlögðu er enginn vafi á að Franz
West er meðal óvenjulegustu, margbrotnustu,
en þó einföldustu – hvað varðar efnisval, lit og
formmótun – listamanna sem setja mark sitt á
samtíðina,“ segir í þessari grein um þennan
sérstæða austurríska myndhöggvara.
E F T I R H A L L D Ó R B J Ö R N R U N Ó L F S S O N
Þrenningin „Gebogene Begegnung“, eða „Bogin stefnumót“, frá 1997, er ágætt dæmi um það
hvernig Franz West getur tvinnað saman óvænta útkomu úr fátæklegum sparðatíningi á borð
við plast, málm, gips og málningu. Segja má að hann sé meistari nýtninnar.
Höggmyndasamstæðan „Eo Ipso“, frá 1987 var fyrsta þekkta húsgagnaverk Franz West. Það
var sýnt á hinni þekktu útihöggmyndasýningu Skulptur Projekte í Münster, sama ár. Tveir sam-
vaxnir stólar úr lökkuðu járni mynda sérkennilega lengju, sem rímar við sjálfstæðan stól úr
sama efni. Það er listamaðurinn sjálfur sem hvílir sig í honum með hönd undir kinn.