Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2003, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 2003
ORSON Welles er viðfangsefni
nýjustu bókar Peter Conrad, sem
í Orson Welles: the Stories of his
Life eða Orson Welles: Sögur lífs
hans leitast við að varpa ljósi á
ævi og persónu Welles. Conrad
nær að mati Daily Telegraph að
lýsa því hversu óaðskiljanlegt líf
Welles var list hans án þess að
týna sér í tilfinningavellu. Að
sama skapi beinir hann sjónum að
seinni verkum Welles, sem sjálfur
sagðist aldrei hafa náð sér eftir
að hafa byrjað á toppnum í kvik-
myndagerð með Citizen Kane og
síðan unnið sig niður á við. Önnur
verk leikstjórans hafa þó hin síð-
ari ár hlotið öllu jákvæðari við-
brögð og þykja útfærslur hans á
Shakespeare til að mynda með
þeim betri sem finna má á hvíta
tjaldinu.
Úr ævi metsöluhöfundar
SMÁSAGNASAFN þýska rithöf-
undarins og ritstjórans Michael
Krügers Atvik úr ævi metsöluhöf-
undar, eða Scenes from the Life
of a Best-selling Author eins og
enska útgáfan hefur verið þýdd,
þykir sérlega skemmtileg lesn-
ing. Krüger beitir þar fyrir sig
allegoríu og lúmskum húmor sem
kemur lesandanum skemmtilega
á óvart, enda leitast höfundurinn
við að láta lesandann taka engu í
frásögninni sem sjálfsögðum
hlut.
Brunnurinn við miðju jarðar
HNATTVÆÐING er viðfangsefni
nýjustu skáldsögu Robert New-
man, The Fountain at the Centre
of the World eða Brunnurinn við
miðju jarðar eins og heiti hennar
gæti útlagst á íslensku. Sagan
gerist í London, Mexíkó, Costa
Rica og í óeirðunum í Seattle og
segir frá hnattvæðingu og öfl-
unum sem berjast gegn henni af
öllum mætti. Newman leitast við
að feta miðja vegu hins táknræna
og hins raunsæja og nær sagan
fyrir vikið að vera hressandi að
mati gagnrýnanda Guardian sem
líkir henni við eins konar ólög-
lega útgáfu af verkum Noam
Chomsky.
Þráhyggjukennd árátta
BANDARÍSKI gamanleikarinn
Steve Martin sendi nýlega frá sér
sína aðra skáldsögu The Pleasure
of My Company þar sem hann
segir af Daniel Pecan Cambridge
sem þjáist af þráhyggjukenndri
áráttu sem m.a. gerir honum erf-
itt fyrir með að ganga yfir götu.
Þó Martin taki á viðfangsefninu á
gamansaman hátt er viðfangs-
efnið engu að síður of takmarkað
að mati gagnrýnanda New York
Times sem segir sögupersónuna
þó trúanlega. Hún geri lesandann
hins vegar allt of meðvitaðan um
þá einangruðu aðstöðu sem Cam-
bridge finnur sig í til að njóta
megi hennar til fulls.
ERLENDAR
BÆKUR
Lífssögur
Welles
Orson Welles
Steve Martin
Í
ÞRJÁR vikur hefur ein sérkennilegasta
fréttin í menningarheiminum verið sú
ákvörðun fjölskyldu Halldórs Laxness að
takmarka aðgang að bréfasafni hans.
Helsti ævisöguritari skáldsins, Hannes
Hólmsteinn Gissurarson, hefur gagnrýnt
þessa ákvörðun harðlega og margoft lýst
því yfir að Landsbókasafnið hafi ekki
heimild að lögum til að takmarka aðgang að skjöl-
um. Hann hefur krafið stjórn Rithöfundasam-
bandsins um aðstoð vegna ritunar ævisögu sinnar
(í þremur bindum) þar sem hann varpar fram
þeirri spurningu hvort fjölskylda Halldórs eða
Þjóðarbókhlaðan séu ekki skaðabótaskyld vegna
þeirrar röskunar sem orðið hefur á starfi hans
vegna þessa alls.
Hannes segir Halldór vera sameign þjóðarinn-
ar, gögnin eigi að vera opin öllum sem vilja kynna
sér þau. Það á ekki að banna honum að vitna í
sjálft þjóðskáldið. Undir þetta tekur vinstrimað-
urinn Sverrir Jakobsson og fær hrós fyrir víðsýn-
ina hjá Fréttablaðinu. En kannski er ekki svo
mikil furða að Sverri finnist þetta, eignarréttur-
inn hefur þvælst fyrir vinstri mönnum í gegnum
tíðina, jafnvel svo mikið að þeir vilja stundum láta
afnema hann eins og Halldór Kiljan vildi þegar
hann var upp á sitt versta og Hannes vill láta gera
nú þegar hann fær ekki að umgangast eigur ann-
arra eins og þær séu sínar eigin.
Eins og allir vita sem hafa stundað rannsóknir
á söfnum erlendis er að finna alls konar takmark-
anir á aðgangi gagna sem afhent hafa verið til
varðveislu. Sum gögn eru afhent með takmörk-
unum og stundum er það gert eftir á eins og reyn-
ist raunin hérna. Ég trúi ekki öðru en Hannes viti
þetta jafn vel og ég. Hann er til að mynda varla
búinn að gleyma því að hann lokaði aðgangi að
sinni eigin MA-ritgerð í sagnfræði. Ritgerðin,
sem fjallar um stofnun Sjálfstæðisflokksins,
starfsemi og skipulag, er stimpluð trúnaðarmál
og enginn fær að skoða hana án skriflegs leyfis
Hannesar sjálfs.
Hannesi þykir miður að aðgangurinn að þeirri
þjóðarsameign sem Laxness hlýtur að teljast
skuli takmarkaður við þau Halldór Guðmundsson
og Helgu Kress. Ég verð að játa að mér þykir það
svolítið blóðugt líka. En ég er vanur því að beygja
mig undir eignarréttinn og er löngu búinn að laga
hugsun mína að þeirri þversögn að sameign þjóð-
arinnar geti verið í fárra höndum. Hannes verður
bara að skilja að þrátt fyrir að Halldór sé þjóð-
areign erfðu börnin hans menningarkvótann og
geta úthlutað ritheimildum eins og þau vilja. Mér
sýnist þau ætla að fara þá gamalkunnu leið stjórn-
valda að úthluta þeim eftir ritreynslu og hana
hafa víst Halldór og Helga.
Hannes Hólmsteinn segist halda trúnað við
sannleikann og fræðin í ævisögu sinni. Hann ætl-
ar sér að láta staðreyndirnar um Halldór tala í
pólitískri greiningu. Í nafni frjálslyndra hugsjóna
sinna flutti Hannes eftirminnilegt erindi á ald-
arafmæli Halldórs sem bar nafnið „Myrkur
heimsins“. Þar fjallaði hann um lygar í skrifum
kommúnistans Halldórs Kiljans um Sovétríkin og
máli sínu til áréttingar sýndi hann á tjaldi tuttugu
mínútna myndasyrpu af sovéskum fjöldagröfum.
Af orðum Hannesar mátti merkja að hann væri
fullur réttlátrar reiði vegna dauða allra þeirra
sem létu lífið undir ógnarstjórn Stalíns og hann
vill draga Halldór til óljósrar ábyrgðar. Undir
þessu þurftu ættingjar Kiljans að sitja á afmæl-
ishátíðinni og svo finnst ýmsum það hafa verið
einkennileg ráðstöfun af fjölskyldunni að vilja
leggja einn lítinn stein í götu ævisöguritarans. Ég
hreinlega veit ekki hvernig á að svara slíkum
staðhæfingum.
Ég er þó þeirrar trúar að Hannes hafi alla
burði til að geta skilið hvernig Halldór Kiljan gat í
senn verið fulltrúi borgaralegra, frjálslyndra og
húmanískra viðhorfa, og talsmaður illrar einræð-
isstjórnar. Í Hannesi búa nefnilega sömu þver-
sagnir. Hann hefur sjálfur skotið hlífiskildi fyrir
einræðisherra, réttlætt fjöldamorð, pyntingar og
glæpi gegn mannkyni í nafni hugmyndafræði.
Stalín var maður Halldórs í Gerska ævintýrinu. Í
pistli sem ber nafnið „Thatcher og Pinochet“ og
birtist í DV fyrir rúmum þremur árum ver Hann-
es Augusto Pinochet einræðisherra frá Chile.
Halldór sá að sér og lýsti því yfir opinberlega,
Hannes hefur ekki enn gert slíkt hið sama að mér
vitandi. Halldór studdi Stalín í miðju ólgu fjórða
áratugarins og skorti þá yfirsýn sem við sextíu ár-
um síðar búum yfir. Hannes Hólmsteinn varði
aftur á móti gjörðir Pinochets löngu síðar þegar
öll kurl voru komin til grafar.
Þessar djúpstæðu þversagnir verður Hannes
að hefja sig upp yfir eigi ævisaga hans að marka
tímamót. Halldór lærði þessa lexíu sjálfur. Allar
bækur hans frá og með Gerplu bera þess vitni að
hann hafi náð að skilja harmsögu þeirrar aldar
sem þá var aðeins hálfnuð: Við eigum ekki að
spyrja um flokksskírteini þeirra sem í fjöldagröf-
unum liggja.
FJÖLMIÐLAR
Hannes verður að skilja að
þrátt fyrir að Halldór sé þjóð-
areign erfðu börnin hans
menningarkvótann og geta
úthlutað ritheimildum eins og
þau vilja.
Frá Gljúfrasteini að Hólmsteini
G U Ð N I E L Í S S O N
IMenning þarf kapítal og menning er kapítal.Menn vilja eiga menningu en menn vilja ekki
endilega borga fyrir menningu. Í tilvitnanadálki of-
ar á þessari síðu er því haldið fram að ríkið eigi alls
ekki að leggja fé til menningar. Viðkomandi vill frek-
ar fá þann pening sem lagður er í íslenska menn-
ingu beint í vasann sinn. Viðkomandi vill að menn-
ingin eigi sig sjálf, standi undir sér sjálf, reki sig sjálf
fyrir þá peninga sem njótendur hennar greiða fyrir
neyslu sína. Viðkomandi þykir sem sé ekki eðlilegt
að eitthvað af þeim milljörðum sem hið opinbera fær
í sinn vasa af menningarrekstrinum eigi að renna
aftur til menningarinnar, heldur beint í vasann á
einstaklingum sem síðan mega ráða því sjálfir hvort
þeir neyti menningar fyrir þá eða einhvers annars,
til dæmis kóks eða harðfisks.
IIKosnir fulltrúar Alþingis og sveitarstjórna talamikið um að þeir vilji hafa menningu í landinu,
þannig hljóti það að eiga að vera, án hennar værum
við jafnvel ekkert, með henni verðum við gild í al-
þjóðasamfélaginu og svo framvegis. Hinir kosnu
fulltrúar tala um þetta á tyllidögum. Um áramót. Á
þjóðhátíðardaginn. Iðulega er talað sérstaklega um
bókmenntaarfinn og önnur afrek á því sviði. Þessir
sömu fulltrúar standa fyrir því að þó nokkrum rit-
höfundum eru greidd svokölluð listamannalaun á
hverju ári, þeir standa líka fyrir þýðingasjóði sem
aðstoðar íslenska höfunda við að koma verkum sín-
um á framfæri á erlendri grund, þeir standa líka fyr-
ir fjárveitingum í ýmis útgáfuverkefni úr vís-
indasjóði og menningarsjóði. Í staðinn fá þeir þó
nokkrar milljónir í kassann sinn í skatt sem þeir
taka af sölu bóka. Árið 1995 seldust íslenskar bækur
fyrir 1.284 milljónir íslenskra króna fyrir utan virð-
isaukaskatt. Og þetta voru bara íslenskar bækur.
Það er auðvitað líka tekinn skattur af sölu erlendra
bóka í landinu.
IIIEn auðvitað vilja allir eiga sína menningu. Núvilja til dæmis allir eiga Ólaf Elíasson. Þjóð-
verjar gera tilkall til hans því hann á heima hjá
þeim nú um stundir. Danir gera tilkall til hans því
hann er fæddur og alinn upp í Danaveldi. Íslend-
ingar gera líka tilkall til hans því hann er af íslensk-
um foreldrum. Og hann var hérna í sveit á sumrum.
En af hverju viljum við eiga þennan strák? Jú, hann
er klár. Og list hans hlýtur að segja talsvert um það
hvernig við erum. Hún hlýtur að segja talsvert um
það hvernig það er að vera Íslendingur. Hvað Ísland
er. Hvað íslensk menning er. Og. Já. Einmitt.
IVEn hvað er íslensk menning? Er íslensk menn-ing íslensk? Er íslensk menning menning? Er
hún séríslensk? Er hún sérmenning? Eða er hún
sprottin annars staðar? Af öðru? Getur hún verið
það? Eða er hún það sem við höfum borgað fyrir? Og
borgar hún sig þá?
NEÐANMÁLS
FJÁRLÖG hafa verið lögð fram og
ljóst er að á niðurskurði er þörf. Ef
ríkisstyrkir til menningarmála eru
skornir niður þá geta skattgreið-
endur fengið 5.789,2 milljónir
króna í vasann sinn og geta þá veitt
sér meira sem því nemur.
Ríkið skilgreinir hvað list er með
því að gera upp á milli listgreina og
listamanna. Þannig er komið í veg
fyrir að listsköpun verði jafnöflug
atvinnugrein og hún getur orðið.
Sem dæmi um menningartengd
útgjöld ríkisins má nefna að gert er
ráð fyrir að Þjóðleikhúsið fái 487,1
milljón og Sinfóníuhljómsveit Íslands
257,2 milljónir króna. Er rétt að
fólk sem hefur lítinn sem engan
áhuga á leiklist eða klassískri tónlist
verði að greiða fyrir þá sem það
hafa?
Í fjárlögunum er gert ráð fyrir að
261,9 milljónir króna fari í listasjóð
(listamannalaun). Listamenn eins og
aðrir verða að fylgja lögmálum
markaðarins. Samanburður og
samkeppni er listamönnum jafnt
sem öðrum hvatning til enn frekari
dáða og tryggir þá miklu fjölbreytni
sem almenningur kann að meta.
Víða í Evrópu fer stuðningur ríkis
við listir minnkandi og samfara því
hefur stuðningur einkaaðila aukist.
Það er því óraunhæft að halda því
fram að menning leggist af hætti
ríkið að styrkja hana. Fólk er vilj-
ugra að borga fyrir þá viðburði
sem það hefur áhuga á og ávinn-
ingur fyrirtækja af styrkveitingu,
sem felst meðal annars í bættri
ímynd, verður meiri. Líklegra er að
menningarlífið blómstri sem aldrei
fyrr.
Réttlátast er að hætta að ráðstafa
fé almennings eftir hugmyndum rík-
isins um hvað sé list og hvað ekki
og veita frekar skattgreiðendum
frelsi til að velja í hvað peningar
þeirra fara.
María Margrét Jóhannsdóttir
Frelsi
www.frelsi.is
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Haust í Reykjavík.
MENNINGUNA
Í VASA MINN