Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 2003
Í
OKTÓBER árið 2000 sendi nefnd á
vegum íslenska þingsins frá sér álit
um nýtingu á þeim auðlindum sem
eru eða kunna að vera sameign ís-
lensku þjóðarinnar. Nefndin var skip-
uð í framhaldi af deilum um kvóta-
kerfið í sjávarútvegi en auk þess
ræddi hún um nýtingu á vatnsafli,
rafsegulbylgjum og umhverfisgæðum og
gjaldtöku af þeim sem notfæra sér þessar
náttúruauðlindir. Í áliti auðlindanefndar
kom fram að starf hennar miðaðist ekki við
„verðmæti sem menn hafa skapað þótt orðið
auðlind sé oft notað um þau í almennri um-
ræðu“. Nefndin sagðist í þessu sambandi
eiga við mannauð, þekkingarkerfi og gagna-
grunna en við þá upptalningu mætti bæta
fyrirbærum á borð við íslenska tungumálið,
fornminjar, þjóðhætti, hugverk, jafnvel viss-
ar opinberar byggingar og stofnanir. Hér er
í raun um að ræða kjarna þess sem kallast í
daglegu tali íslensk menning, mikilvæga
þjóðarauðlind sem er í raun einkennilegt að
nefndin hafi litið framhjá.
Ólíkt náttúruauðlindum virðist menningin
að vísu vera ótakmörkuð auðlind. Ekki verð-
ur séð að frjáls aðgangur að henni leiði til
ofnýtingar eða sóunar. Á hinn bóginn hefur
Íslendingum löngum þótt nauðsynlegt að
vernda menningu sína fyrir óæskilegum
áhrifum, með svipuðum hætti og brýnt þyk-
ir að verja náttúruna gegn spjöllum og
mengun. Slíkar áhyggjur hafa meðal annars
beinst að erlendum áhrifum í tungumálinu.
Saga þjóðarinnar á tuttugustu öld leiðir
ennfremur í ljós að harðvítug átök geta orð-
ið um yfirráðin yfir vissum sviðum menning-
arinnar, ekki síður en fiskistofnum í hafinu
umhverfis landið. Nærtækt er að benda á
deilur ólíkra stjórnmálaafla um rekstur og
stjórnun Ríkisútvarpsins – stofnunar sem
hefur sjálf kosið sér kjörorðið „þjóðareign í
þína þágu“. Enn nærtækari er sú umræða
sem hefur á undanförnum vikum staðið um
ritun ævisagna Halldórs Laxness. Dæmin
sanna að sum menningarfyrirbæri þykja
eftirsóknarverðari en önnur eða betur fallin
til nýtingar en markmið slíkrar nýtingar
geta verið fjárhagslegur ávinningur, pólitísk
ítök, aukið menningarlegt sjálfstraust eða
svigrúm til frekari menningarstarfsemi.
Hlutabréfin í okkur sjálfum
Í sjónvarpsávarpi til Íslendinga um ára-
mótin 2001–2002 sagði Davíð Oddsson for-
sætisráðherra að með „sigrum sínum á rit-
vellinum, sem síðar færðu honum æðstu
viðurkenningu sem rithöfundi getur hlotn-
ast“, hefði Halldór Laxness, öðrum mönnum
fremur, eflt „sjálfsmynd og sjálfstraust
þessarar þjóðar“. Ummælin voru hluti af
umfjöllun um margvíslega velgengni Íslend-
inga á erlendri grund, velgengni sem að
sögn Davíðs snerti „viðkvæman streng í
brjósti okkar flestra. … Við samgleðjumst
þeim innilega og þykir sem hlutabréfin í
okkur sjálfum hækki pínulítið, þegar þeir
skora mörk, syngja hátt og snjallt, mála vel
og jafnvel græða meiri peninga af iðju sinni
erlendis en nokkurn gat órað fyrir að væri
hægt.“
Þessi samlíking á milli þegna ríkisins og
hlutafélaga á verðbréfamarkaði kallast á við
athyglisverðar kenningar erlendra fræði-
manna, einkum félagsfræðinga, um tengsl
menningar, efnahagslífs og samfélags. Að
baki býr sú hugmynd að félagsleg og menn-
ingarleg samskipti fólks rati eftir brautum
sem séu hliðstæðar brautum peningakerf-
isins. Svo hnykkt sé á ummælum forsætis-
ráðherra fólu þau í sér að afreksfólk á borð
við Halldór Laxness hækkaði gengi ís-
lenskrar menningar og þar með hlut sér-
hvers Íslendings í henni.
Ísraelski fræðimaðurinn Itamar Even-
Zohar hefur vakið athygli á að hægt sé að
skipta rannsóknum á menningu niður í tvo
flokka: Annars vegar líti menn á menningu
sem vöru, sem geti gengið kaupum og söl-
um, og hins vegar sem ákveðna tækni eða
aðferð sem einstaklingar og samfélög noti,
ýmist til að skilja veruleikann og gefa hon-
um merkingu eða til að takast á við hann og
móta. Þegar ég spyr í titli þessarar greinar
hver eigi Halldór Laxness snýst spurningin
ekki um einstaklinginn Halldór Guðjónsson
(1902–1998) eða innihald verka hans heldur
um Halldór Laxness sem vöru og vöru-
merki. Áþreifanlegasta og hefðbundnasta
form þessarar vöru er líklega bók eftir Hall-
dór Laxness. Margir Íslendingar eiga slík
„hlutabréf“ í skáldinu uppi í hillu hjá sér.
Ástæðan kann að vera sú að hér sé um
ágætar bækur að ræða en það felst líka viss
yfirlýsing í því að stilla þeim upp á áberandi
stað á heimilinu. Það var til dæmis athygl-
isvert hvernig sumir frambjóðendur til emb-
ættis forseta Íslands árið 1996 létu taka af
sér auglýsingamyndir með ritsafn Halldórs
Laxness í bakgrunni.
Þjóðareign og byggðakvóti
Í umfjöllun sinni um menningarleg vöru-
skipti bendir Even-Zohar á hvernig skáld
og listamenn voru fyrr á tímum oft í þjón-
ustu tiltekinna valdhafa. Á síðustu öldum
hafi þetta eignarhald hins vegar orðið tákn-
rænna og færst frá höfðingjum, konungum,
keisurum og páfum til þjóðarinnar eða þjóð-
ríkisins. Þjóðarbókmenntir eru í flestum
löndum hins vestræna heims hluti af þeirri
sjálfsmynd sem þegnarnir spegli sig í. Til að
mynda, segir Even-Zohar, geti Þjóðverji
sagt við sjálfan sig: „Ég er mikilsháttar því
ég tilheyri þeirri þjóð sem gat Goethe af
sér.“ Áramótaræða Davíðs Oddssonar skar
úr um það að Halldór Laxness væri ná-
kvæmlega slík þjóðareign. Í ræðunni til-
kynnti forsætisráðherra að íslenska ríkið
hefði í hyggju að kaupa hús skáldsins að
Gljúfrasteini í Mosfellssveit og var gengið
frá kaupunum nokkrum mánuðum síðar.
Líta má á þau viðskipti sem táknræna stað-
festingu á eignarhaldi þjóðarinnar á skáld-
inu.
Þær deilur sem orðið hafa um kvótakerfið
í íslenskum sjávarútvegi minna okkur hins
vegar á að þótt þjóðin eigi eitthvað í sam-
einingu er ekki þar með sagt að allir þegnar
landsins öðlist sama rétt til að ráðstafa
þjóðareigninni. Í umræðum um kvótakerfið
er tekist á annars vegar um eignarrétt þjóð-
arinnar á fiskistofnunum umhverfis landið
og hins vegar um atvinnurétt útvegsmanna
og sjómanna. Með sama hætti er hægt að
stilla táknrænum eignarrétti þjóðarinnar á
Halldóri Laxness upp andspænis höfund-
arrétti ættingja skáldsins, útgáfurétti bóka-
forlaga á verkum hans og loks þeim rétti
sem einstaklingar, fyrirtæki og opinberir
aðilar geta aflað sér með því að leggja rækt
við minningu Halldórs og fé til starfsemi
sem honum tengist.
Enda þótt Íslendingar allir kunni að eiga
hlutabréf í Halldóri Laxness eiga sumir
stærri hlut eða kvóta í honum en aðrir og
meira undir því að gengi hans haldist stöð-
ugt eða hækki. Þannig var merkingarbært
að jafnhliða kaupum ríkisins á Gljúfrasteini
var greint frá áformum Mosfellsbæjar um
að sýna minningu skáldsins sóma með sýn-
ingarhaldi og annarri starfsemi. Rétt eins
og Dalamenn hafa fjarfest í Leifi Eiríkssyni,
Strandamenn í galdraöldinni, Siglfirðingar í
síldarárunum og Borgfirðingar í Snorra
Sturlusyni hafa yfirvöld í Mosfellsbæ tryggt
sér umtalsverðan byggðakvóta þegar kemur
að Halldóri Laxness.
Skáld landstjórnarinnar
Átök um hlutabréfin í Halldóri Laxness
eiga sér langa sögu. Framan af snerust þau
einkum um meint eignarhald pólitískra fylk-
inga á skáldinu og voru menn ekki á eitt
sáttir um hvort slíkt eignarhald væri til
þess fallið að hækka eða lækka gengi við-
komandi stjórnmálaflokks. Þessar deilur
voru hafnar strax árið 1927 þegar fram-
sóknarmaðurinn Jónas Jónsson frá Hriflu
kallaði Halldór Laxness „skáld landstjórn-
arinnar“ í grein um Vefarann mikla frá
Kasmír. Birst hafði jákvæð umsögn um bók-
ina í Verði, málgagni Íhaldsflokksins sem þá
sat í ríkisstjórn, og tilfærði Jónas setningar
úr Vefaranum um skækjur og kynvillu til að
sýna lesendum Tímans hvers konar hug-
myndir íhaldsmenn aðhylltust. Kosningar
voru á næsta leiti.
Sambærilegar deilur tengdar Halldóri
Laxness hafa blossað upp með reglulegu
millibili síðan, nú síðast á vordögum 2001.
Þá var það hægrimaðurinn Hannes Hólm-
steinn Gissurarson sem hélt því fram að
vinstrimenn ættu enn eftir að bókfæra það
gengistap sem skrif Halldórs Laxness um
Stalín og Sovétríkin mannsaldri fyrr hefðu í
för með sér fyrir þá sjálfa. Kveikja umræð-
unnar var skáldsaga Hallgríms Helgasonar,
Höfundur Íslands, kosningar voru á næsta
leiti og fyrr en varði virtist málið vera farið
að snúast um hver ætti Hallgrím Helgason
og hvort hann væri orðinn skáld landstjórn-
arinnar. Hallgrímur afþakkaði þann titil síð-
ar þetta ár með blaðagrein sinni um „bláu
höndina“.
Eftir að Halldór Laxness fékk Nóbels-
verðlaunin í bókmenntum árið 1955 hófst
hins vegar það ferli sem virtist innsiglað
með kaupum ríkisins á Gljúfrasteini. Á
þessu tímabili verða að vísu athyglisverðar
breytingar á útgáfuréttinum á verkum hans.
Sá réttur færist á níunda áratugnum frá
Ragnari í Smára í Helgafelli til Ólafs Ragn-
arssonar í Vöku-Helgafelli, á þeim tíunda
kaupir Fjárfestingarbanki atvinnulífsins
50% hlut í fjölskyldufyrirtæki Ólafs og eign-
ast þar með óbeint hlut í Halldóri Laxness,
og svo dregur enn til tíðinda í byrjun nýrrar
aldar þegar Mál og menning, undir forystu
Halldórs Guðmundssonar, sameinast Vöku-
Helgafelli undir heiti Eddu. Um hríð átti
Bókmenntafélag Máls og menningar meiri-
hluta í fyrirtækinu en eftir frekari svipt-
ingar er svo komið að Björgólfur Guð-
mundsson hefur eignast ráðandi hlut í
Eddu, eins og fleiri íslenskum fyrirtækjum.
Enginn þessara aðila, nema ef vera skyldi
Halldór Guðmundsson, tengjast íslenskum
vinstrimönnum sterkum böndum, en erf-
iðara er að fullyrða nokkuð um tengsl þeirra
við landstjórnina á hverjum tíma.
Vörumerkið HKL
Auk þess sem útgáfurétturinn á verkum
Halldórs Laxness er nokkurs virði í bein-
hörðum peningum hefur hann töluvert tákn-
rænt gildi. Má í því sambandi rifja upp þeg-
ar bókmenntaverðlaun Halldórs Laxness
voru auglýst í fyrsta sinn snemma á tíunda
áratugnum. Boðuð samvinna Vöku-Helga-
fells og menntamálaráðuneytisins um verð-
launin vakti umræður á Alþingi sem minna
örlítið á nýleg skoðanaskipti um ríkisábyrgð
vegna lyfjaþróunarfyrirtækis Íslenskrar
erfðagreiningar.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir og Ólafur
Ragnar Grímsson kvöddu sér hljóðs á Al-
þingi og lýstu yfir áhyggjum af því að hand-
ritasamkeppni á vegum eins forlags með
styrk af opinberu fé skekkti samkeppn-
isstöðu á bókamarkaði, ekki síst vegna þess
að verðlaun sem kennd væru við höfuð-
skáldið Halldór Laxness gætu dregið til sín
rjómann af ungum rithöfundum þjóðarinn-
ar. Ekki var nóg með að þau Ólafur og Ingi-
björg gerðu athugasemd við opinbert fjár-
HVER Á HALLDÓR LAXNESS?
Morgunblaðið/Einar Falur
Vinnuherbergi Halldórs. Í skjalaskápnum lengst til hægri voru bréf Halldórs sem Auður Laxness
hefur afhent Landsbókasafni og styrinn stendur um að nokkru leyti.
„Umræða undanfarnar vikur um væntanlegar ævi-
sögur Hannesar Gissurarsonar og Halldórs Guð-
mundssonar um Halldór Guðjónsson benda til þess
að átökum um eignarhaldið á Halldóri Laxness sé
hvergi nærri lokið. Útlit er fyrir að þau geti orðið jafn
spennandi og dapurleg og átökin um Skeljung, Eim-
skip og Íslandsbanka undanfarin misseri. Með vissum
hætti er hér einnig um að ræða endurtekningu og
framhald á átökum sem áttu sér stað á vettvangi
íslenskrar menningar á liðinni öld.“
E F T I R J Ó N K A R L H E L G A S O N