Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 2003
I.
Þ
að sem fyrst verður fyrir þeim
sem kemur að ritverkum Matt-
híasar Johannessens eru afköst
skáldsins. Þau eru með miklum
ólíkindum, satt að segja, ekki
síst ef haft er í huga að hér er
skáld sem hefur átt allan sinn
starfsdag við iðulausan eril og
gríðarlega ábyrgð. Einhver kynni að álykta
sem svo að unnendum Matthíasar bæri að
harma að skáldið hafi sennilega aldrei getað
gefið sig með öllu óskipt að sköpun fagurbók-
mennta. Ályktun af þeirri sort væri að sjálf-
sögðu röng. Það þarf hvorki stórbrotinn hugs-
uð né óvenjuglöggan lesanda til þess að sjá, að
Matthías Johannessen hefur nærst af erlinum
og ekki síður þeirri upplýstu ögrun sem amst-
ur á leiðandi dagblaði felur í sér, þar sem
ósjaldan þarf að glíma við stórar siðferðis-
spurningar ekki síður en taka afstöðu til hinna
smæstu málefna hvunndagsins. Má jafnvel
ætla að afköstin hefðu orðið minni, jafnvel
síðri og rýrari ef þessi erill hefði ekki verið
skáldinu sífellt áreiti? Spurningar af þeim toga
eru næsta fánýtar í þessu samhengi og vert að
muna að mörg mikil skáld hafa búið við svipað
hlutskipti og Matthías Johannessen.
Það gleymist gjarnan að Matthías er skáld
hvunndagsmálsins, talmálsins, þrátt fyrir að
vera óforbetranlegur og jafnvel upplyftur
rómantíker á stundum þó svo að vettvangur
skáldskapar hans sé „atómöldin“. Það er til
hins hvunndagslega sem unnt er að rekja þá
skapandi togstreitu sem sjá má víða í skáld-
skap hans, hvunndagur mannsins í samspili
við stórar spurningar um gildismat, réttlæti,
hinstu rök. Ef til vill er þarna fólginn hluti
skýringar á því hversu fjölbreytilegur skáld-
skapur Matthíasar er að efni, aðferð og formi.
Sá þáttur skáldskapar Matthíasar sem hef-
ur að mestu verið vanræktur í almennri bók-
menntaumfjöllun er leikritun hans og kannski
ekki að undra þar sem ljóðagerðin er í senn af-
bragð og fyrirferðarmikil. Samt sem áður má
álykta sem svo að hann hafi lagt upp með
ósvikinn metnað leikskálds í farteskinu og
jafnvel ætlað sér verulegan hlut á þeim vett-
vangi, en sérstakar aðstæður bæði hans sjálfs
og leiklistarinnar í landinu á sínum tíma haml-
að því að hann fengi fullan framgang.
II.
Um og upp úr 1960 verða ekki aðeins miklar
áherslubreytingar í íslenskri leikritun þar sem
áhrif evrópskrar eftirstríðsáraleikritunar, svo
nefndrar absúrdleikritunar, verða áberandi,
heldur gengur leikritun okkar í hressilega
endurnýjun lífdaga eftir fjögurra áratuga lá-
deyðu og ráðaleysi þar sem tilviljanir réðu
meiru en meðvituð stefna í rekstri leikhúsa.
Þetta gerist með nýrri kynslóð leikskálda
sem flest áttu það sammerkt að hafa lesið leik-
húsvísindi og/eða leikbókmenntir að einhverju
marki við erlendar menntastofnanir. Það átti
einnig við um Matthías Johannessen sem las
leikhúsfræði við háskólann í Kaupmannahöfn
upp úr miðjum sjötta áratug tuttugustu aldar.
Eðlilega hljóp fádæma vöxtur í þessa grein
bókmenntanna með hinum öfluga liðsauka á
sjöunda áratugnum, en um þær mundir má
segja að atvinnuleikhús á faglegum grunni hafi
fyrst byrjað að festa sig í sessi. Leikhúslífið í
Reykjavík tók þannig ofurlítinn fjörkipp laust
eftir 1960 þegar Þjóðleikhúsið hafði starfað í
tíu ár og að minnsta kosti þrjú leikhús kepptu
um hylli áhorfenda allan sjöunda áratuginn.
Stefna íslensku leikhúsanna varð smám saman
markvissari í öllu því sem sneri að nýjum, ís-
lenskum leikskáldskap, vexti hans og viðgangi.
Að því er þetta varðaði var frumkvæðið enn
hjá Leikfélagi Reykjavíkur um sinn meðan
Þjóðleikhúsið virtist ekki vita hvað þyrfti að
gera til eflingar innlendum leikskáldskap og
hélt að sér höndum þrátt fyrir að leikskáld og
bókmenntamenn hefðu lengi gagnrýnt það
harðlega fyrir metnaðar- og ráðaleysi gagn-
vart nýjum íslenskum leikskáldskap, en sjö-
undi áratugurinn er einnig tími leikfélagsins
Grímu, sem starfaði í Tjarnarbæ og síðar
Lindarbæ.
Fleiri og nýstárlegri höfundar en nokkru
sinni sneru sér þannig að því að skrifa fyrir
leikhús, leikformið var jafnvel leyst upp, hefð-
bundin flétta skipti minna máli að því er virtist
og hefðbundin frásögn mátti víkja, persónu-
sköpunin varð fjölbreytilegri og tónninn óneit-
anlega frumlegur á stundum, en siðferðisaf-
staða höfunda og boðskapur varð gjarnan að
einum mikilsverðasta þætti hvers leikrits.
Þó að hinir evrópsku absúrd-höfundar væru
býsna sundurleitur hópur, má segja að meg-
instef „absúrd-skólans“ í leikritun væri spunn-
ið útfrá þeirri lífssýn að guð væri ekki til, mað-
urinn utanveltu við heiminn og heimurinn
jafnvel andsnúinn honum. Þó að verk hinna ís-
lensku „absúrd-leikskálda“ hafi ef til vill þegið
yfirbragð og hljómfall frá hinum tilvistarheim-
spekilegu leikritum Becketts, fáránleikaförs-
um Ionescos eða tungumálsfirringu Pinters,
virðist hinn „absúrdi“ eiginleiki þeirra oftar en
ekki einskorðaður við þessi ytri einkenni.
Hann nær ekki til afstöðu höfundanna og til-
gangur verkanna sýnist yfirleitt ekki sá að
lýsa tilgangsleysi eða fáránleika tilverunnar í
guðlausum heimi: verk þeirra eru þannig ekki
metafísísk nema að nokkru og standa oft
býsna nálægt því að mega kallast satírísk.
III.
Kringum 1970 eru þrír höfundar fremur
kunnir af ljóðagerð eða prósaskáldskap áber-
andi í leiklistarlífi borgarinnar með sín fyrstu
sviðsettu leikrit.
Þetta voru Matthías Johannessen, Nína
Björk Árnadóttir og Svava Jakobsdóttir.
Hvert þeirra um sig kemur í eðlilegu fram-
haldi af hinum satíru-skotnu absúrdleikskáld-
um, öll byggja einungis að hluta á raunsæis-
hefðinni, því hjá þeim, einkum Nínu Björk og
Matthíasi, má merkja ákveðna togstreitu milli
raunsæis og ljóðrænu, en þær Nína Björk og
Svava gera konuna auk þess að yrkisefni og er
það vonum seinna nýmæli í íslenskum leik-
skáldskap. Í því sambandi má þó benda á að í
tveimur helstu leikritum Matthíasar, Fjaðra-
foki og Sólborgu, eru ungar konur eða ráð-
villtar stúlkur gjarnan í miðju hinna drama-
tísku atburða sem verkin lýsa, leiksoppar
örlaga sem mannanna lög spinna þeim.
Fyrsta leikrit Matthíasar Johannessens var
Sólmyrkvi, sem bókaforlagið Helgafell gaf út
1962. Verkið hefur ekki verið leikið, en þetta
er nokkuð langur dramatískur bálkur sem
segir frá vináttu vinnufélaganna Sveins og
Guðmundar, tveggja blaðamanna, og ástarþrí-
hyrningi þar sem Inga, eiginkona Sveins, er
þriðja hornið. Þetta er forvitnilegt verk fyrir
margra hluta sakir. Umhverfið er Reykjavík
samtímans, leikurinn hefst á skrifstofu dag-
blaðs, en berst víða og einkum þó inn á heimili
Sveins og Ingu. Verkinu má lýsa sem draum-
leik úr samtímanum, þar sem snjöllu bragði er
beitt til þess að færa atburðarásina úr „veru-
leikanum“ yfir í eins konar annan heim spá-
sýnar um innsta eðli „veruleikans“ sem aðal-
persónurnar lifa við, myrkvaðar sálir. Það
gerist þegar ókunnur maður, Indriði, kemur á
blaðið og kveðst hafa mikilvæga fregn handa
þeim, en hverfur svo á braut, að því er virðist,
án þess að koma erindinu frá sér. Undir lok
leiksins er Indriði mættur aftur á blaðið, en þó
ekki „aftur“, því hann fór aldrei og tíminn hef-
ur einhvern veginn stöðvast fyrir tilstilli hans
og leikritið í leikritinu, spásögnin utan við
veruleikann hefur átt sér stað í huga Sveins.
Loks kemur í ljós að Indriði er geðveikur
sakamaður og illmögulegt reynist að ákveða
hversu mikið mark sé takandi á honum. Eftir
stendur þó sú sýn sem hann færði Sveini.
Matthías átti þessu næst tvo einþáttunga á
Litla sviði Þjóðleikhússins í Lindarbæ haustið
1967 sem heita Jón gamli og Eins og þér sáið
og voru það fyrstu leikrit hans sem voru tekin
til sýninga. Einþáttungunum var ágætlega
tekið og er sýning þeirra eftirminnileg, eink-
um Jón gamli. Eins og þér sáið galt þess
kannski að mjög var dregið úr ætluðu umfangi
þess á sviðinu og nokkrar persónur látnar tjá
sig sem raddir á segulbandi í stað þess að lík-
amnast á sviðinu.
Næst á eftir einþáttungunum sendi Matt-
hías frá sér heilskvöldsverk, hið réttnefnda
Fjaðrafok (1970), sem Þjóðleikhúsið sýndi á
stóra sviðinu, en var síðar aðlagað flutningi í
sjónvarpi og nefnt Glerbrot (1988). Fjaðrafok
olli miklu fjaðrafoki þegar það var frumsýnt í
Þjóðleikhúsinu og varð einhvers konar „succés
de scandale“, verkið var orðið umdeilt eða að
minnsta kosti umtalað vegna efnis síns löngu
áður en það var frumsýnt, en í dag er erfitt að
átta sig á hvað raunverulega lá að baki við-
brögðunum við leikritinu, enda kom á daginn í
„RÉTTLÆTI MANN-
ANNA ER SVERГ
„Samt sem áður má
álykta sem svo að hann
hafi lagt upp með ósvik-
inn metnað leikskálds í
farteskinu og jafnvel ætl-
að sér verulegan hlut á
þeim vettvangi, en sér-
stakar aðstæður bæði
hans sjálfs og leiklist-
arinnar í landinu á sínum
tíma hamlað því að
hann fengi fullan fram-
gang,“ segir í þessari
grein þar sem fjallað
er um leikrit Matthíasar
Johannessen.
E F T I R Á R N A I B S E N
Fjaðrafok, Þjóðleikhúsið 1969. Baldvin Halldórsson, Þóra Friðriksdóttir og Valgerður Dan.
Ljósmynd/Óli Páll