Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 2003 7
framlag til verkefnisins heldur einnig að eitt
forlag gæti notfært sér nafn og ímynd Hall-
dórs með þessum hætti í samkeppni við
önnur.
Áhyggjur af þessu tagi hafa ekki verið
viðraðar síðan, enda þótt þátttaka ríkis-
valdsins í styrkingu á ímynd Halldórs Lax-
ness fari vaxandi ár frá ári. Margir leggja
sitt af mörkum í því starfi. Má þar nefna
starfsfólk á söfnum, í skólum, ráðuneytum
og sendiráðum. Nýleg afurð þessarar
ímyndarsmíði er frímerki með mynd af
Halldóri Laxness og texta sem talinn var
vera úr verkum hans. Hér má einnig minna
á viðamiklar ráðstefnur um Halldór og verk
hans sem haldnar voru hér á landi og víðar í
tilefni af 100 ára fæðingarafmæli skáldsins
2002. Nutu flestar þeirra styrkja af op-
inberu fé.
Markmiðið með slíkum viðburðum er að
„tala upp gengið“ á hlutabréfunum í skáld-
inu, og þar með gengi okkar Íslendinga sem
þjóðar. Hins vegar virðast nú ýmsir telja að
í væntanlegri ævisögu eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson verði reynt að fella gengi
þessara sömu hlutabréfa eða, eins og Guð-
mundur Andri Thorsson komst að orði í
blaðagrein, tilraun til „fjandsamlegrar yf-
irtöku“ á Prjónastofunni Sólinni. Hvorug
kenningin er þó trúverðug á meðan lykl-
arnir að Gljúfrasteini eru geymdir í forsæt-
isráðuneytinu og útgáfurétturinn á verkum
skáldsins er í höndum Björgólfs Guðmunds-
sonar. Nær er að líta á væntanlega ævisögu
eftir Halldór Guðmundsson um nafna sinn
Laxness sem fjörbrot tilrauna vinstrimanna
til „fjandsamlegrar yfirtöku“ á skáldinu.
Sagan endurtekur sig
Umræða undanfarnar vikur um væntan-
legar ævisögur Hannesar Gissurarsonar og
Halldórs Guðmundssonar um Halldór Guð-
jónsson benda til þess að átökum um eign-
arhaldið á Halldóri Laxness sé hvergi nærri
lokið. Útlit er fyrir að þau geti orðið jafn
spennandi og dapurleg og átökin um Skelj-
ung, Eimskip og Íslandsbanka undanfarin
misseri. Með vissum hætti er hér einnig um
að ræða endurtekningu og framhald á átök-
um sem áttu sér stað á vettvangi íslenskrar
menningar á liðinni öld.
Þau átök má rekja aftur til þess að Sig-
urður Nordal ákvað 1939 að gefa út rit sitt
Íslenska menningu hjá „kommúnistaforlag-
inu“ Máli og menningu við lítinn fögnuð ým-
issa flokksmanna í Framsóknarflokki og
Sjálfstæðisflokki, ekki síst Jónasar frá
Hriflu. Þótti honum Kristinn E. Andrésson
og Sigurður Nordal álíka einkennilegir
dansfélagar og sumum þykir þeir Hannes
Hólmsteinn og Halldór Laxness vera nú.
Ævisögurnar tvær um Halldór minna
jafnframt á tvær útgáfur af Njáls sögu sem
út komu á árunum 1944 og 1945. Halldór
Laxness bar ábyrgð á annarri en hin var
gefin út af Menningarsjóði, beinlínis til að
spilla fyrir sölu á útgáfu Halldórs. Ábyrgð á
útgáfu Menningarsjóðs báru einkum þing-
menn úr Framsóknarflokki og Sjálfstæð-
isflokki, undir forystu Jónasar frá Hriflu,
sem vildu prenta fornritin án þess að þar
fyndust „fingraför þeirra manna, sem allt
vilja draga niður í sorpið og jafnvel þyrma
ekki okkar dýrmætustu listaverkum … frá
þeim örlögum“.
Í þriðja lagi má bera yfirstandandi deilur
um aðgang fræðimanna að persónulegum
gögnum Halldórs Laxness saman við deil-
urnar um bein Jónasar Hallgrímssonar árið
1946. Þær snerust meðal annars um það
hvort ráðamenn hefðu verið að ganga á rétt
eftirlifandi ættingja Jónasar með því að láta
grafa skáldið upp í Kaupmannahöfn og jarð-
setja á Þingvöllum. Margir ættingjanna
vildu að skáldið yrði grafið í fæðingarsveit
sinni og fannst sem stjórnvöld hefðu mátt
sýna meiri nærgætni í málinu. Ólafur Thors
forsætisráðherra taldi hins vegar að eign-
arréttur ættingjanna yfir beinum skáldsins
færi fyrndur og fór landstjórnin sínu fram.
Ég hef fjallað töluvert um þessi og fleiri
sambærileg mál á undanförnum árum. Nú
síðast í vor lét ég þau orð falla að þeir tímar
sem við lifum minntu á það andrúmsloft sem
ríkti hér á landi á fimmta áratugnum þegar
Jónas frá Hriflu og Halldór Laxness stóðu í
eldlínu baráttunnar um það hver ætti ís-
lenska menningu. Upphlaupið í kringum
væntanlegar ævisögur Halldórs Laxness og
lögsöguna yfir gögnum skáldsins vekja grun
um að hliðstæðurnar séu magnaðri en mig
óraði fyrir.
Stofn þessarar greinar er fyrirlestur sem
fluttur var á Halldórsstefnu í apríl 2002 en
efnið skarast við bækur mínar Hetjan og
höfundurinn (1998), The Rewriting of Njáls
Saga (1999) og Ferðalok (2003).
Höfundur er bókmenntafræðingur.
N
ÝR kafli skráðist í sögu af-
þreyingarvæðingar
stjórnmálanna er kvik-
myndaleikarinn Arnold
Schwarzenegger var
kjörinn nýr ríkisstjóri
Kaliforníufylkis, eftir að
meiri hluti kjósenda aft-
urkallaði umboð sitjandi ríkisstjóra þegar ár var
liðið af kjörtímabili hans. Vegna hins stutta að-
draganda mæddi jafnvel meira á kynningar-
mætti fjölmiðlanna í kosningarbaráttunni en áð-
ur, og nýtti Schwarzenegger sér þá stöðu með
góðum árangri. Á örskömmum tíma náði leik-
arinn, sem varð frægur fyrir að leika óstöðvandi
drápsmaskínu, að endurskapa sig sem jakka-
fataklæddan pólitíkus og fjölskyldumann í aug-
um almennings. Ef litið er til ferils hans á sviði
kvikmyndaleiks og annarrar athafnasemi, er
hæfileikinn til að umskapa sjálfan sig og ímynd
sína sá eiginleiki sem einkennt hefur Austurrík-
ismanninn vöðvastælta alla tíð.
Uppgangur vöðvatröllanna
Sem kvikmyndaleikari átti Schwarzenegger
þátt í að móta þá tröllauknu hetjuímynd sem
ruddi sér til rúms í Hollywood-hasarmyndum 9.
áratugarins og má kenna við harðjaxlinn eða
vöðvastæltu hetjuna. Margir hafa túlkað þessa
hetjuímynd sem andsvar við því endurmati sem
hefðbundin karlmennskugildi undirgengust í
kjölfar hugmyndalegra og efnahagslegra um-
byltinga sem stóðu hvað hæst undir lok sjöunda
áratugarins í Bandaríkjunum og víðar. Kvik-
myndin First Blood (1982), með Sylvester Stall-
one í hlutverki vígamannsins John Rambo,
kynnti þessa hetjutegund fyrst til sögunnar, en
hún einkennist af hefðbundnum karllegum gild-
um á borð við hörku og árásargirni, sem
holdgerast í vöðvum hlaðinni líkamlegri ásýnd
hans. Gríðarlegar vinsældir Rambo: First
Blood, Part 2 (1985), þar sem Stallone sneri aft-
ur með umtalsvert meiri vöðvamassa, lögðu síð-
an línurnar fyrir þá ofbeldis- og spennuhlöðnu
kvikmyndagrein sem átti eftir að verða sú arð-
bærasta í Hollywood næstu tvo áratugina. Fast
á hæla Rambo II fylgdu hasarmyndir á borð við
Tortímandann (1984), Commando (1985) og
Predator (1987) sem kynntu til leiks enn um-
fangsmeiri og ofstopafyllri hetju, leikna af Arn-
old Schwarzenegger. Þeim félögum fylgdi síðan
heil hjörð af vaxtarræktuðum heljarmennum,
s.s. Dolph Lundgren og Jean Claude Van
Damme en með Lethal Weapon (1987) og Die
Hard (1988) komu fram öllu málglaðari hörkutól
í túlkun Bruce Willis og Mel Gibson. Hasar-
myndagreinin festist í sessi með ofangreindum
stórsmellum en þar tókst ofurkarlmannleg
hetja á við samfélagslega ógn og leitaðist eftir
megni við að standa vörð um hag hins óbreytta
borgara andspænis utanaðkomandi ógnum í
formi hryðjuverkamanna og kommúnista, og
innri ógnum sem leyndust í vanmáttugum sam-
félagsstofnunum og þrúgandi ríkisbákni.
Fræðimaðurinn Susan Jeffords hefur greint
uppgang harðjaxlsins á 9. áratugnum og gríð-
arlegar vinsældir hasarmynda í samhengi við
pólitískt landslag Bandaríkjanna á þeim tíma.
Við upphaf áratugarins komst kvikmyndaleik-
arinn og fyrrverandi ríkisstjóri Kaliforníu, Ron-
ald Reagan, til valda eftir tímabil sem þótti ein-
kennast af almennum sjálfsefasemdum og
óvissu í bandarískri þjóðarvitund, eftir afhroðið
í Víetnam og pólitíska og efnahagslega um-
hleypingatíð. Reagan réðst í að endurreisa
sjálfsvitund þjóðarinnar, reisa við efnahaginn
og kom á harðri utanríkisstefnu. Hin styrka for-
setaímynd Reagans var að hluta sótt til kvik-
myndaímyndar hans, hafði skýrar karlmannleg-
ar skírskotanir, og var markvisst stefnt gegn
þeirri linkind og því stefnuleysi sem Jimmy
Carter var sakaður um, ekki síst af pólitískum
andstæðingum sínum. Hvergi gekk þessi
kynjaða orðræða líklega lengra en í skrifum
dálkahöfundar Wall Steet Journal sem sakaði
Carter um að sýna kvenlegt lundarfar í forseta-
tíð sinni og hafði eftirfarandi að segja um hlut-
leysisstefnu forsetans í utanríkissmálum: „Við
höfum þegar haft „konu“ í forsetastóli: Jimmy
Carter.“
Jeffords er ekki ein um það að benda á tengsl-
in milli hinnar nýju hetjuímyndar níunda ára-
tugarins og hugmyndafræði Reagan-stjórnar-
innar í Bandaríkjunum. Í almennri
dægurumræðu drógu gárungar upp hliðstæðu
með Reagan og Rambó, ekki síst eftir fræg um-
mæli forsetans um kvikmyndina Rambo 2, sem
lýsir því er John Rambó bjargar bandarískum
stríðsföngum úr klóm Norður-Víetnama. Reag-
an sló á létta strengi á fjölmiðlafundi, sem hald-
inn var til að tilkynna lausn gíslamálsins í Beirút
árið 1985 og frelsun 39 bandarískra þegna: „Ég
fór að sjá Rambo í gær, og nú veit ég hvernig ég
tek á málum næst.“ Samsvörun ímynda forseta
Bandaríkjanna og harðjaxlsins var jafnframt
innsigluð í frægri skopmynd er sýnir líkama
hins vígbúna Rambós með höfði Reagans
áföstu. Að mati Jeffords svöruðu Reagan og
harðjaxlinn þörf sem lá djúpt grafin í banda-
rískri þjóðarsál eftir því að styrkja sjálfsmynd
sína, og binda endi á óvissutímabil.
Að nokkru leyti má segja að Schwarzenegger
hafi leikið áþekka ímyndasköpun eftir í ríkis-
stjórakosningunum í októbermánuði, er hann
bauð örvilnuðum kjósendum hins nær gjald-
þrota fylkis Kaliforníu, fram styrka hönd og lof-
aði að taka á efnahagsvandanum af karlmann-
legri festu. Sótti hann markvisst til ímyndar
sinnar sem harðjaxls og hasarhetju með slag-
orðum sem lofuðu „tortímingu“ fjárlagahallans,
og að búrókratískt stjórnkerfi fylksins yrði
„tekið í bakaríið“. Þegar Schwarzenegger var
spurður af fjölmiðlum nánar út í stefnumál sín
snemma í framboðsferlinu, (líklega áður en ráð-
gjafar hans höfðu náð að setja þau á blað), báru
svör hans þess vitni að e.t.v. væri þetta fremur
spurning um vöðvakraft en stefnumótun: „Al-
menningi stendur á sama um tölur,“ sagði
Schwarzenegger. „Hann hefur ekki heyrt talað
um annað en tölur, gröf, prósentuhlutföll og
þess háttar síðustu fimm árin. Fólk vill heyra
hvort maður ætli að breyta hlutunum. Hvort
maður sé nógu seigur til að þess að halda um
stjórnartaumana. Þetta er kjarni málsins og ég
hef seigluna sem til þarf.“
Frá Tortímanda til móður
Schwarzenegger reiðir sig þó ekki um of á
vafasama kynjapólitík á tímum pólitískrar rétt-
hugsunar og lögbundins jafnréttis, enda gerði
hann hvort tveggja í senn í stuttri og hnitmið-
aðri kosningabáráttu sinni. Hann notfærði sér
þá athygli og frægð sem hann nýtur sem kvik-
myndastjarna og harðjaxl til þess að gæða
stjórnmálaímynd sína karlmannlegum traust-
verðugleika. Um leið gætti hann þess að fjar-
lægja sig hinum ofbeldisglaða Tortímanda, og
öðrum drápsfúsum söguhetjum og beina þess í
stað athyglinni að fjölskyldumanninum og við-
skiptafrömuðinum Arnold. Í einni framboðs-
ræðunni sá hann m.a. ástæðu til að segja kjós-
endum: „Ég er ekki hérna sem Tortímandinn
eða gaurinn sem drap Predator-óvættina.“
Aðlögunarhæfni af þessu tagi hefur einkennt
kvikmyndaferil Schwarzeneggers frá upphafi.
Ólíkt vöðvatröllum á borð við Stallone sem úr-
eltust þegar kom fram á 10. áratuginn, náði
Schwarzenegger að laga kvikmyndaímynd sína
að hugmyndafræðilegu umróti samtímans, end-
urmati á hefðbundnum kynhlutverkum og vax-
andi gagnrýni á ofbeldi í Hollywood-kvikmynd-
um. Þannig tókst honum að halda stöðu sinni
sem ein gróðavænlegasta og launahæsta kvik-
myndastjarna Hollywood í rúma tvo áratugi.
Schwarzenegger haslaði sér völl í kvikmynd-
um með því að markaðssetja ímynd sína sem
vaxtarræktarmaður og hnykla vöðvana í hlut-
verki Conans, sem var eins konar blanda af
frummanni og goðsögulegri hetju. Þegar Tor-
tímandinn sló í gegn árið 1984, en þar lék
Schwarzenegger vélmenni sem sent er úr fram-
tíðinni til þess að tortíma fólki, var lagður
grunnur að ímynd hans sem alharðnað, dráps-
glatt og óstöðvandi karlmenni. Í þeim hasar-
myndum sem fylgdu í kjölfarið virtist ofbeldið
fara stigvaxandi: Ofbeldistíðnin í Tortímandan-
um er 84 ofbeldisatriði á klukkustund, í Raw
Deal (1986) eru þau 144 á klukkutíma og 165 í
Commando.
En eftir að hafa drepið hátt í 300 manns í
kvikmyndum sem samtals höluðu inn milljarða
Bandaríkjadala, sneri Schwarzenegger við
blaðinu og hóf markvissa viðleitni til að breyta
kvikmyndaímynd sinni yfir í friðsamlegri, fjöl-
skylduvænni og tilfinninganæmari sálma. Þetta
gerði hann ekki aðeins með því að gera grín að
fyrri ímynd, heldur að sveiflast algerlega öfg-
anna á milli. Umsköpunin hófst í gegnum sam-
starf við gamanmyndaleikstjórann Ivan Reit-
man en í Twins (1988) er leikið markvisst með
misræmi fyrri ímyndar Schwarzeneggers og
hlutverks hans sem bláeygs tvíburabróður
Danny DeVito. Í Kindergarten Cop (1990) leik-
ur hann harðsoðna löggu sem velur starf leik-
skólakennara og fjölskylduföður fram yfir
gamla starfið. Í gamanmyndinni Junior frá
árinu 1994 lætur Schwarzenegger síðan reyna á
þanþol kvikmyndaímyndar sinnar svo um mun-
ar er hann leggur til atlögu við ýtrustu birting-
armynd kvenleika í menningu okkar, þ.e. móð-
ernið. Þar leikur hann vísindamann sem gengur
með og fæðir barn. Hér er karlmennið komið
eins langt frá ímynd Tortímandans og hugsast
getur og er ekki ósennilegt að áhorfendum hafi
þótt fulldjarft teflt með ímynd leikarans. Margir
töldu slæmt gengi myndarinnar vísbendingu
um að Schwarzenegger-aðdáendum hafi þótt út-
reiknuð tilraun hans til að kvengera ímynd sína
komin út í öfgar, og ráðlögðu leikaranum að
halda sig við karlmannlegar hasarmyndir um
ókomna framtíð. Þau hlutverk sem leikarinn
hefur birst í síðan endurmótunarátak hans hófst
einkennast einmitt af því að sætta öfgarnar í
ferli hans, þ.e. tortímandans og móðurinnar. Í
kvikmyndum á borð við Last Action Hero
(1993), True Lies (1996) og Jingle All the Way
(1997) hefur átt sér stað snyrtilegur samruni
harðjaxlsins og fjölskyldumannsins.
Umbreytingin sem á sér stað á kvikmynda-
ímynd Schwarzeneggers í heild, kjarnast líklega
best í framhaldsmyndunum í þríleiknum um
Tortímandann, en í annarri myndinni snýr Tor-
tímandinn aftur til jarðar, nú endurforritaður
með það markmið að vernda hinn unga John
Connor, væntanlegan byltingarleiðtoga. Mask-
ínan lærir að virða líf og tilfinningar og verður
drengnum traust föðurmynd. Í nýjustu mynd-
inni T3 (2003) lýsir Tortímandinn því sjálfur
hvernig hann var álitinn úrelt módel, og hent á
haugana, en mannfólkið hirti hann, lappaði upp
á og sendi inn í fortíðina til að bjarga heiminum
enn eina ferðina.
Líkt og vélmennið í Tortímandanum hefur
kamelljónið Schwarzenegger nú verið endurfor-
ritað til þess að bjarga Kaliforníu, og hefur for-
tíð hans og bakgrunnur verið mótaður til þess
að falla að því hlutverki. Nú á eftir að koma í ljós
hvernig honum gengur að leysa það hlutverk, en
trúin á sveigjanleika ímyndar hans er eins og
málin standa svo sterk, að fjölmiðlar eru þegar
farnir að orða Schwarzenegger við forsetaemb-
ættið. Það gæti orðið athyglisverð kvikmynd.
TORTÍMANDI, MÓÐIR, RÍKISSTJÓRI
Eftir að hafa drepið hátt í
300 manns í kvikmyndum
sem samtals höluðu inn
milljarða Bandaríkja-
dala, sneri Schwarzen-
egger við blaðinu og hóf
markvissa viðleitni við að
breyta kvikmyndaímynd
sinni yfir í friðsamlegri,
fjölskylduvænni og tilfinn-
inganæmari sálma.
Höfundur er bókmenntafræðingur og
kvikmyndagagnrýnandi.
Reuters
Kamelljónið Schwarzenegger hefur nú verið endurforritað til þess að bjarga Kaliforníu.
E F T I R H E I Ð U
J Ó H A N N S D Ó T T U R