Vikublaðið - 29.10.1993, Blaðsíða 4

4
Andóftð
VIKUBLAÐIÐ 29. OKTOBER 1993
EINSTAKUNGURINN
Þorgeir Þ.
Mynd: ÓI.Þ.
Eftirá er ég þakklátur fyrir
að hafa aldrei verið tekinn inn
í vinstriklíkuna á Islandi
orgeir Þorgeirson rithöf-
undur gaf út bók í byrjun
mánaðarins sem fjallar um
tvo einstaklinga, hann sjálfan og
Einstaklinginn í samfélaginu (með
stóru E-i). Þorgeir hefur tekið að
sér hlutverk hins opinbera einstak-
lings gagnvart kerfmu, strítt við
það og tapað fáeinum orrustum en
stendur uppi sem sigurvegari í
stríðslok. Bókin er ræðusaín og
heitir Tvíræður, sumpart vegna
þess að ritgerðirnar ræðast við,
tvær og tvær, um einstaklinginn,
samfélagið og valdið.
Fyrir rúmu ári kvað Mannrétt-
indadómstóllinn í Strasborg upp
þann dóm að íslenska ríkið hefði
brotið á Þorgeiri með því að mein-
gallað dómskerfið dæmdi hann
sekan á grundvelli lagabókstafs
sem verndar starfsmenn kerfisins
fyrir gagnrýni. Atburðarrásin hófst
í desemberárið 1983 þegarÞorgeir
skrifaði grein í Morgunblaðið þar
sem hann gagnrýndi lögregluof-
beldi í Reykjavík.
Þorgeir hefúr ekki mikinn áhuga
á því að ræða málaferli sín við ríkið.
- Eg er búinn að fá leið á málinu
og vinir mínir eru búnir að fá leið á
því, segir hann.
Engu að síður. Þörgeir kom þvf
til leiðar ásamt öðrum að lögum
um meðferð opinberra mála var
breytt á Islandi og beinlínis vegna
Þorgeirs er afar ósennilegt að
nokkur maður verði í framtíðinni
dæmdur á grundvelli 108. greinar
hegningarlaga sem kveða á um for-
réttindi starfsmanna kerfisins. I
vikunni boðaði dómsmálaráðherra
að Mannréttindasáttmálinn yrði
lagður fyrir Alþingi í heilu lagi, og
að honum samþykktum myndu ís-
lensk lög víkja fyrir ákvæðum hans.
Það sér ekki fyrir endann á þeirri
þróun sem hófst með máli Þor-
geirs. Hann er auk þess fyrsti ólög-
lærði maðurinn sem fær leyfi til að
flytja mál sitt fyrir Mannréttinda-
dómstólnum. Og nú hefur Þorgeir
gefið út bók þar sem meðal annars
er að finna helstu heimildimar um
málaferlin. Þess vegna verður vart
hjá því komist að ræða þau.
- Bókin varð nú til án þess að ég
ædaði að setja hana saman, and-
mælir Þorgeir og segir undanfara
útgáfunnar að menn hefðu óskað
eftir því að ræðurnar sem hann
flutti í Strasborg yrðu gefnar út.
- Svo gerðist það í vor að ég varð
sextugur og það kom mér svolítið á
óvart. Elann er orðinn fyrirsjáan-
legur tíminn sem maður á eftir.
Maður fer að spyrja sjálfan sig hvað
maður hafi verið að bardúsa. Sum-
ir kalla á blaðastelpu og segja henni
ævisögu sína í viðtalsbók. Eg sat
uppi með þær óskir að málflutn-
ingsræðumar yrðu birtar á bók. Og
fór þá að hugsa hvort það mætti
ekki tína til fleira af því sem ég
hafði sagt og gera úr því nokkurs
konar viðtalsbók með því að láta
ræður tala saman. Svo sat ég yfir
þessu í sumar og það rann upp fyr-
ir mér að ég hafði verið nokkuð
duglegur að skipta um skoðun á
öllum málum. Það mátti velja þess-
ar sex ræður þannig að þær tækjust
svolítið á um hugmyndimar. Þetta
er kannski ekki verra en hin leiðin,
að segja blaðamanni á segulband
einhverjar slitrur af því sem mann
minnir að maður hafi haldið ein-
hvern tímann.
Varnarræðan hjá Þorgeiri er
ekki allskostar rétt. Hann hefur
ekki skipt oft um skoðun. Ekki eft-
ir að hann kom heim frá námi í
nokkrum löndum Evrópu, lengst af
í Tékkóslóvakíu. Ritgerðirnar í
bókinni tala ekki svo mikið gegn
hver annarri heldur gera þær meira
af því að fylla út í hverja aðra. Og
saman gefa þær manni hugboð um
einstaklinginn Þorgeir Þorgeirsson
og hvað hann stendur fyrir.
Svikin heimkoma
Þorgeiri lýsti því fyrir nokkmm
ámm í blaðagrein hvemig honum
varð við að koma heim eftir nám í
kvikinyndagerð í Tékkóslóvakíu
þar sem Flokkurinn réði öllu.
Honum fannst hann svikinn því að
hér heima sá hann ekki betur en að
fámennar klíkur stjórnuðu öllu
sem máli skipti þótt hér væra starf-
andi fjórir stjórnmálafiokkar og
samfélagið ætti að heita lýðræðis-
legt. Alræðið í Austur-Evrópu átti
sér hliðstæðu á Fróni.
Maður sem sér þetta samhengi
hlýtur að lenda upp á kant við um-
hverfið. Elsta ritgerðin í Tvíræð-
um er ræða sem Þorgeir flutti í
Málfundafélagi sósíalista snemma
árs 1966. Ræðan var uppgjör við ís-
lenska róttæklinga. Þorgeir gagn-
rýndi sósíalista fyrir að nota þjóð-
ernishyggju til að breiða yfir fylgis-
spekt sína við stalínismann og lagði
útaf helstu páfum íslenskra
menntamanna, Halldóri Kiljan
Laxness og Kristni E. Andréssyni,
til að útskýra mál sitt.
I Atómstöðinni eftir Laxness
greinir Þorgeir uppgjöf skáldsins
gagnvart nútímanum og flótta til
fortíðar. „Þessi hugsanagangur - að
stefiia fegraðri glansmynd af
horfnu bændasamfélagi gegn rang-
hverfum nútímans - virðist orðinn
að stokkfreðnum gmndvelli undir
afstöðu róttækra menntamanna til
samtímans og verkefna hans.“
Og eftir tilvimun í Kristin kein-
ur þessi athugasemd: „Samfélag
dagsins í dag birtist hans líkum í
formi úfins sjávar sem þeir velkjast
um á eintrjáningum sínum, ára-
lausir og vélarlausir. Það er eins og
heil þjóðfélagsvakning sé orðin að
starblindu afturhvarfi til draum-
sýna og stásslegra minninga.“
Arið 1966 talaði vinstrisinnaður
menntamaður ckki svona. Annað
hvort tóku menn undir með þjóð-
emisstefnu sósíalista eða þeir
þögðu. Ekki hann Þorgeir. Hann
varð að segja ffá því sem hann sá.
- Þessi ræða varð þess valdandi
að ég var aldrei tekinn inn í vinstri
klíkuna á Islandi. Eftirá er ég jrakk-
lámr. Fátt hefur hjálpað mér betur
til að standa á eigin fómm og vera
sjálfstæður, segir Þorgeir.
Rétturinn til að
rökræða
Ef Þorgeir hefði verið skynsam-
ur hefði hann gengið í einhvem
annan stjómmálaflokk eftir upp-
gjörið við sósíalistana og tryggt af-
komu sína með líkum hætti og
þorri manna gerði og margir gera
enn. En hann er ekki þeirrar nátt-
úru. Þorgeir reyndi að skapa sér
aðstæður til að gera heimilda-
myndir en var óhægt um vik í þjóð-
félagi sem tortryggði þá sem ekki
vom hluti af kerfinu. Eftir tíu ára
ströggl hætti hann kvikmyndagerð
í byrjun áttunda áratugsins og var
næsm tíu árin að borga skuldirnar.
Hvers vegna? Hvers vegna fór
hann ekki beinu brautina? Kannski
að svarið liggi í einföldum hlut eins
og einlægni.
- Hlýðni, undirgefhi og hugsun-
arleysi em sjálfsagt góðir eiginleik-
ar en þeir fara ekki vel með ein-
lægni. Eg gat aldrei hugsað mér að
leggja af þessa einlægni: Ef manni
finnst eitthvað að vel athuguðu
máli þá verður maður að segja frá
því.
—Þorgeiri fannst íslenskir
róttæklingar á villigötum og hann
sagði ffá því. Þorgeir fékk vimeskju
um lögregluofbeldi í Reykjavík og
hann sagði frá því. Meira en það,
hann vildi að eitthvað yrði gert í
málinu, að lögregluofbeldi yrði
rannsakað af óhlutdrægum aðilum.
Kerfið gat ekki liðið slíka ögmn við
yfirvald sitt.
- Ollu jöfnu ætti maður að eiga
rétt á því að skoðun manns sé hrak-
in með rökum. Umræða og rök-
ræða em einhverra hluta vegna
sjaldgæfari en kappræður. Ég passa
ekki inn í þetta, segir Þorgeir.
Lögreglan og dómskerfið fóm í
kappræðu við Þorgeir, ekki til að
hrekja skoðanir hans heldur til að
þagga niður í honum. Til þess not-
aði kerfið það vald sem því var gef-
ið þar sem sami aðilinn fór með
rannsóknarvald, ákæmvald og
dómsvald. Það gat ekki farið nema
á einn veg og Þorgeir var dæmdur í
Sakadómi Reykjavíkur. En hann
gaf sig ekki og með aðstoð lög-
manns síns, Tómasar Gunnarsson-
ar, fór hann með málið fyrir
Iiæstarétt og þaðan fyrir Mann-
réttindadómstólinn.
Málaferlin tóku á taugarnar eins
og Þorgeir lýsir í málsvöm sinni
fyrir Mannréttindadómstólnum.
Enn betri er þó frásögnin í erind-
inu „Búðarlokusamfélag og rétt-
vísi“ sem birtist í ádeiluritinu Að
gefnu tilefni. Þar byggir Þorgeir á
eigin reynslu og annarra sem hafa
lent í kvörn réttvísinnar á Islandi.
„Tilfinningin sem af þessu leiðir
er kölluð paranoja á ffæðimáli.
Hún er náskyld innilokunarkend.
Veldur þráhyggju, síffi og nauði
sem gerir engan mann vinsælan.
Þegar sakborningur lendir inná
réttarfarslegu skjálftasvæðinu í
Sakadómi Reykjavíkur jyá læsist
fyrirvaralaust um hann kynleg
reynsluveröld þarsem geðheilsa
hans veltur á hnífsegg. [...] Eðli
niðurbrotins manns er að fela sig.
Það getur sá fullyrt sem einmitt
hefúr staðið gagnvart lönguninni
tilað beygja sig undir okið og
þagna. Hér er því á ferðinni vanda-
mál sem yfirleitt skríður sjálft í fel-
ur, fáir huga að og enginn vill sjá.“
Heildarmynd
veruleikans
Þorgeir býr í gömlu húsi við
Bókhlöðustíg sem nefndur var eftir
stærri bókalager en þeim sem Þor-
geir geymir í bakhúsi og kallar
hænsnakofa. Hann tekur á móti
gestum í risinu og býður kaffi og
með'í ffá bakaranum í næstu göm.
Ur þessu húsi rekur Þorgeir forlag-
ið Leshús og gefur út skáldsögur
og Ijóð, en Leshús var stofnað á
síðasta áramg þegar Þorgeiri varð
ofaukið hjá þeim útgefendum sem
hann hafði verið í samstarfi við um
árabil.
- Það glutrast meira út af þessum
bókum en ég átti von á, segir Þor-
geir um bókaútgerðina. Þorgeir
hefúr þýtt fjölda erlendra bók-
menntaverka á íslensku. Sá höf-
undur sem Þorgeir hefur hvað
lengst glímt við er Færeyingurinn
William Heinesen.
- Williain skrifaði volduga
dönsku, er skoðun þýðandans.
Þorgeir hafði Heinesen á bakvið
sig þegar hann skrifaði ritgerðina
„Hvað þýðir Eiffelmrninn?" á
dönsku til að flytja á þingi nor-
rænna fjölmiðlafræðinga fyrir
tveim ámm. Erindið vakti athygli
og hefur verið prentað í erlendu
tímariti. I Tvíræðum birtist það
hvorttveggja á frummálinu og í ís-
lenskri þýðingu. „Hvað þýðir Eif-
felmrninn?" er ritgerð uin valdið
og eðli þess í nútímanum. Það er
samhengi á milli ræðunnar sem
Þorgeir flutti í Málfundafélagi sós-
íalista fyrir bráðum [irjátíu ámm og
erindisins á þingi fjölmiðlafræð-
inga. Þorgeir gagnrýnir þá harðast
sem hann gerir inestar kröfur til.
Og kröfumar myndi hann ekki
gera nema vegna þess að hann trú-
ir því innst inni að menn geti risið
undir þeitn. Forðum sagði hann
róttækum menntamönnum til
syndanna en tæpum þrjátíu ámm
síðar er komið að blaðamönnum.
Blaðamenn hafa gengið í jijón-
usm valdsins, segir Þorgeir, og
gleymt því að „gagnsemi tjáningar-
frelsis er fólgin í fleim en rétti höf-
unda og blaðamanna til að segja
sannleikann eftir bestu vitund, það
er líka réttur almennings til að fá
jafnan að heyra allar hliðar sann-
leikans, líka þær staðreyndir sem
valdið er að sópa inn í skuggann
sinn og margoft em forsendurnar
fyrir því að fólk nái sambandi við
einhverja heildarmynd af veruleik-
anum.“
Við stöndum frammi fyrir vald-
inu og kerfishugsuninni og getum
valið um það að beygja okkur í
undirgefni eða standa keik og
hugsa sjálfstætt. Þorgeir fúllyrðir
að við séum jiegar búin að velja
fyrri kostinn en gerir það í þeirri
von að við tökum þann betri, að
lokunt.
Páll Vilhjálmsson