Fréttablaðið - 23.09.2007, Qupperneq 24

Æ
tla mætti að útgefendum
væri þorrið þrek eftir
hina miklu sögu Eiríks
Laxdal sem kom út fyrr á
þessu ári. Sagan er 532
síður í stóru broti, unnin eftir handritum
með erfiðri hönd. Fylgir Þorsteinn sög-
unni úr garði með ítarlegum formála og
gerir grein fyrir ferli handrita og hug-
myndum seinni tíma um efni og eðli sög-
unnar og jafnframt fyrir hinum flókna
og snúna söguþræði sem sagan geymir.
Útgáfan á Ólandssögu á sér langan
aðdraganda í rannsókn Maríu Önnu á
hinni skáldsögunni sem þekkt er eftir
Eirík Laxdal, Ólafs sögu Þórhallssonar,
sem þau síðan gáfu út sjálf 1987. Báðar
útgáfur á sögum Eiríks eru frumútgáfur.
Í fyrstu sögum bæta þau um betur: Þar
koma á prent í fyrsta sinn Víðferlissaga
Eiríks Björnssonar. Höfundur greinir
frá ferðum sínum til Indlands og Kína á
árunum næstu fyrir 1770. Einnig frá
sama tíma Sagan af Níels eldra og Níels
yngra, sjóferðarævintýri til hins fjar-
læga lands Frýgíu sem fannst í handriti
Jóns frá Grunnavík að einu samtímalýs-
ingunni sem til er af eldinum í Kaup-
mannahöfn. Einnig Sagan af Árna ljúfl-
ingi yngri eftir Jón Espólín, frá því um
1830, ein af fyrstu skáldsögunum eftir
Íslending. Svo og frá níunda áratug 19.
aldar skáldsaga Skúla Bergþórssonar
um Eirík Loftsson og Jón Geirmundar-
son. Þá fylgir fimmti bitinn með: Í bók-
arlok er ritgerð Ólafs Davíðssonar þjóð-
sagnasafnara og fræðimanns,
Bókmenntir kvenna, frá því um 1880,
gamansöm og nútímaleg frásögn af
framlagi kvenna til heimsbókmenntanna
fram á tíð höfundarins. Ritgerð Ólafs
hefur til þessa verið allsendis óþekkt.
Í útgáfum sínum fylgja þau Þorsteinn
og María Anna þeirri stefnu að færa
stafsetningu handrita höfundanna til
okkar tíma en fyrrnefnd útgáfa Stofnun-
ar Árna Magnússonar á sögum Jóns
Oddssonar er stafrétt eftir handritum og
annaðist M. J. Driscoll hana.
Nýja safnið er 404 síður. Sögur þessar
hafa verið þekktar um áratuga, jafnvel
aldaskeið, en fáum aðgengilegar og því
hafa afar fáir lesið þær af núlifandi
mönnum. Á sínum tíma gengu þær um í
afritum, eins og tíðkaðist gjarna um
handrit sem ekki komust á prent.
Útgáfur á eldri skáldsögum íslenskum
hafa tekið kipp, ekki færri en fimm
skáldsögur á íslensku skrifaðar á síðari
hluta 18. aldar og allt til loka 19. aldar.
Fimmti textinn í safninu er áður
óprentaður texti eftir Ólaf Davíðsson
þjóðfræðing um framlag kvenna til
bókmennta fyrri alda.
Hvað rekur fólk í svona útgáfu? „Það
varð náttúrlega einhver að gera það,“
segir María, „Sumt af þessu er búið að
liggja óútgefið í meira en tvö hundruð
ár. Þegar maður kynnist þessum textum
finnst manni að aðrir verði að fá að njóta
þeirra. Það er ekki peningum varið í
svona útgáfur.“ Hvað var upphafið? „Sá
sem hefur lesið Ólafs sögu Þórhallsson-
ar leiðist inn á þessa braut. Þorsteinn
var að gramsa á þjóðdeildinni í Þjóðar-
bókhlöðunni og las handritin. Það voru
margir sem vissu af Ólafs sögu en það er
hægara sagt en gert að lesa þessi hand-
rit. Það sem rak mann áfram var óstjórn-
leg forvitni. Það var með ólíkindum að
þetta skyldi ekki gefið út fyrr. Við reynd-
um að fá útgefendur en þeir fóru margir
á hausinn, Nú er orðið auðveldara að
gefa út stafrænt, þú getur prentað jafn-
harðan.“
Ekki segir María að þau hafi fengið
laun fyrir sína vinnu: „Þetta er tóm-
stundagaman, sumir horfa á sjónvarp,
aðrir klífa fjöll. Þetta er eins og að ganga
á fjöll, þú vilt komast upp hjallann og sjá
hvað er hinum megin. Það er ekki hægt
að lesa þessi handrit sér til ánægju,
maður verður að gera afrit og hæfileikinn
að lesa svona forna skrift þjálfast. Ef
það koma hlé á vinnuna er maður fljótur
að týna niður leshæfileikanum, næstum
að maður byrji upp á nýtt.“
Þau ætla sér að halda áfram samstarfi
sínu og eru nú að rannsaka texta Stein-
gríms Thorsteinsonar: Það eru smásög-
ur sem Steingrímur Thorsteinsson
þýddi,“ segir María. „Þetta eru heim-
spekilegar sögur eftir ýmsa, Turgenief,
Mark Twain og fleiri. Þær eru eins og
sjálfshjálparbækurnar núna: kenna
manni að meta heiðarleika, líf, dauða,
sannleika. Og svo erum við að vinna í
ljóðaþýðingum hans frá námsárunum
um miðja 19. öld. Það eru prósaljóð eftir
Turgenief, Petofi hinn ungverska og
fleiri.“
Útgáfur þeirra sæta miklum tíðindum
og hafa í raun fært út mörk íslenskrar
bókmenntasögu sem miðast alla jafna
við það sem er kunnugt og þekkt í útgáf-
um sem sátt og hefð skipa að skuli talið
til sögunnar.
María Anna Þorsteinsdóttir og Þorsteinn Antonsson rithöfundur. Leikfélagið Fjalakötturinn þreytir frumraun sína í
íslensku leiklistarlífi þegar það frumsýnir 16.
nóvember leikritið Heddu Gabler eftir Henrik Ibsen
í Tjarnarbíói. Verkið fjallar um yfirstéttarkonu sem
hrífst af ævintýralegu líferni og valdi sem hún
upplifir í tengslum við líf karla. Þar sem hana
skortir hugrekki til að ná tökum á sínu eigin lífi,
bregður hún á það ráð að reyna að stjórna lífi
annarra með skelfilegum afleiðingum.
Eline McKay fer með hlutverk Heddu. „Hedda er
afar dularfull persóna. Það er erfitt að lýsa henni og
því líklega best að hver dæmi fyrir sig hvers vegna
hún er svona köld í samskiptum sínum við aðra.
Ibsen var á undan sinni samtíð í þessu verki þar sem
hann varpar bæði fram gagnrýni á stöðu konunnar
og veltir fyrir sér skilgreiningum á frelsi og fjötrum
einstaklingsins. Verkið hefur því staðist tímans
tönn,“ segir Eline.
Mikið er lagt í alla umgjörð uppfærslunnar.
Búningarnir, sem verða leigðir frá London, verða í
anda fatnaðar sem yfirstéttarfólk klæddist um
aldamótin þarsíðustu. Enn fremur mun leikmyndin,
sem Helga Rún Pálsdóttir hannar, vera í stíl sem
framkallar anda þess tímabils. Af öðrum lista-
mönnum sem koma að uppsetningunni og leggja sitt
af mörkum til að ljá henni aldargamlan blæ má
nefna Ragnheiði Gröndal sem sér um tónlistina og
Björn Gunnlaugsson sem leikstýrir.
Eline segir að umgjörð sýningarinnar geti skipt
sköpum fyrir upplifun leikhúsgesta á verkinu sjálfu.
„Með því að halda í útlit tímabilsins sem verkið var
samið á, sem og orðfæri þess tíma og
kurteisisvenjur, vona ég að hægt sé að veita
áhorfendum innsýn í þá menningu sem ríkti á þeim
tíma. Fólk var að mörgu leyti frekar bundið hefðum
og siðum þá en í dag og getur það varpað ljósi á
suma hegðun persóna leikritsins.“
Eline er ekki aðeins aðalleikkona verksins heldur
þýddi hún það einnig. „Við vildum reyna að hafa
þessa uppfærslu á því máli sem talað var við upphaf
tuttugustu aldarinnar og halda í þéringar og slíkt.
En um leið vildum við hafa hana hreina og beina og
skiljanlega fyrir nútímaáhorfendur. Þær þýðingar
sem voru til hérlendis voru ýmist of háfleygar fyrir
okkar smekk eða á nútímamáli. Því lá einfaldlega
beint við að þýða verkið upp á nýtt,“ segir Eline, en
við þýðingarnar studdist hún við norska útgáfu af
verkinu frá árinu 1905.
Það eru tæplega 40 ár síðan Hedda Gabler var sett
upp við miklar vinsældir í Iðnó með Helgu
Bachmann í aðalhlutverki en frammistaða hennar er
ennþá minnisstæð í hugum margra. Eline segir að
nú gefist nýrri kynslóð leikhúsgesta færi á að
kynnast verkinu. „Það er kominn tími til að setja
Heddu Gabler upp aftur. Mér fannst það ákveðinn
styrkur þegar ég uppgötvaði það að við Helga eigum
sama afmælisdag þannig að við erum sennilega
frekar líkar í skapferli. Það boðar gott fyrir þessa
uppsetningu.“
Enn fremur segir Eline að það sé alltaf fyrir hendi
viss markhópur sem hefur áhuga á að berja klassísk
leikverk sem þessi augum. „Svo er það bara þannig
fyrir okkur leikarana að ef við eigum okkur
draumahlutverk þýðir lítið fyrir okkur að bíða eftir
því að leikhúsin setji verkið upp fyrir okkur. Við
verðum einfaldlega að drífa í þessu sjálf.“
Frumsýning verður 16. nóvember en það var einmitt
16. nóvember árið 1890 sem Henrik Ibsen skilaði af
sér endanlegri útgáfu af handritinu. Sýningin
gengur í Tjarnarbíói í nóvember og desember, en
samhliða henni mun kvikmyndaklúbburinn
Fjalakötturinn sýna gullmola kvikmyndasögunnar á
sunnudögum og mánudögum.
Miðasala á leiksýninguna er hafin á www.midi.is
og nálgast má frekari upplýsingar um sýninguna á
heimasíðunni www.hedda.is.
Frelsi og fjötrar
LEIKLIST VIGDÍS ÞORMÓÐSDÓTTIR SKRIFAR
Leikkonan
Eline McKay
Á liðnu ári hafa útgáfur á
eldri skáldsögum íslenskum
tekið kipp, ekki færri en fimm
skáldsögur á íslensku skrifaðar
á síðari hluta 18. aldar og fyrri
hluta 19. aldar hafa komið út
en farið hljótt. Fjórar sögur
eftir Jón Oddsson Hjaltalín
(1749-1835) komu út á vegum
Stofnunar Árna Magnús-
sonar, en meiri tíðindum sætti
útgáfa á Ólandssögu Eiríks
Laxdal (1743-1816) sem þau
María Anna Þorsteinsdóttir og
Þorsteinn Antonsson gáfu út.
PÁLL BALDVIN BALDVINSSON SKRIFAR
pbb
María Anna og
Þorsteinn Antonsson
rithöfundur. Þau hafa unnið þrekvirki í
útgáfu eldri prósatexta og skjóta stærstu
útgefendum ref fyrir rass: Bókmenntir fyrri
alda af ýmsu tagi eru í stórum stíl óútgefnar.