Tíminn - 03.06.1987, Blaðsíða 7

Miövikudagur 3. júní 1987
Tíminn 7
Frumbýlingshættinum
lokið
Og útrásina fékk hún um síðir,
og kannski mætti halda hér áfram
og leggja út af því að Guðrún frá
Lundi var íslensk sveitakona, hafði
alist upp og unnið ævistarf sitt á
þeim merka tíma í landssögunni
þegar allt í einu var lokið þúsund
ára frumbýlingshætti í atvinnulífi
þjóðar hennar og vélaöldin gekk
þar í garð. Á þeim tímamótum
kom hún til sögunnar í bókstaflegri
merkingu, hóf að skrifa og bókfesti
í verkum sínum þann tíma og það
umhverfi sem hún sjálf þekkti
best; skiljanlega voru það því
sveitasögur sem hún bjó til þarna.
Sumir hafa viljað tala um sögur
hennar sem skemmtisögur; að mín-
um dómi er það einföldun og
brýtur þessi verk alls ekki til
mergjar. Að ekki sé talað um þá
hnyttnu nafngift sem slíkar sögur
gengu undir um tíma, „kerlinga-
bækur“, og voru víst fullsæmdar
af. Þar er þó að því að gæta að slík
nafngift er kannski alls ekki út í
loftið. Sögur Guðrúnar frá Lundi
eru skrifaðar af konu, byggðar á
kvenlegri lífsreynslu og líta á lífið
út frá sjónarhóli kvenna.
En þetta eru vissulega skemmti-
sögur að því leyti að þær hafa í sér
og af sér sjálfum mikið skemmtun-
argildi. Þær geta gefið lesendum
allmikla ánægju og bara töluvert
mikla dægrastyttingu. En að því er
að gæta að slíkt gera þær sem oft
eru nefndar vandaðar og kröfu-
harðar skáldsögur einnig. Oft er
það þannig að hægt er að hlæja sig
máttlausan yfir ýmsum af meistar-
averkum heimsbókmenntanna.
Þar fer því víðs fjarri að allt sé einn
saman grátur og sorg.
Kannski eru menn þó komnir
dálítið nær kjarna málsins ef þeir
tala um slt'kar bækur sem „þjóðleg-
ar skemmtisögur", aðeins ef þess
er gætt að láta ekki neinn niðrandi
tón fylgja með. Eins og ég gat um
er þjóðfélagsumhverfið, sem mest
ber á í bókum Guðrúnar frá Lundi,
íslenskar sveitir frá áratugunum í
kringum aldamótin. Þar er að því
að gæta að þetta þjóðfélagsum-
hverfi, sem hún lýsir t.d. vel í
Dalalífi, er horfið núna. Það heyrir
til liðnum tíma.
Menn á kafi í
stílnum
Þess vegna er það að í bókum
Guðrúnar frá Lundi er mikið að
finna af því er varðar uppruna
okkar sem nú lifum á íslandi. Og
verður vonandi um langa framtíð.
Þetta eru vel samdar spennufrá-
sagnir og ágætur félagsskapur sem
slíkar. Það er vissulega rétt að á
árunum, sem bækur hennar komu
út, voru menn hér allir á kafi í
stílnum. Þá vildu menn hafa skáld-
sögur markaðar af frumlegum,
persónulegum og sérstæðum tök-
um á máli, stíl og frásögn, og þær
kröfur uppfyllti Guðrún frá Lundi
vitaskuld ekki. Hún var sjálf-
menntuð í list sinni, en ekki úr
skólum eða af lestri fræðilegra
spekirita; hún skrifaði um það sem
hörð lífsbaráttan norður í landi
hafði kennt henni og með þeim
hætti sem þessi sama lífsbarátta
hafði einnig blásið henni í brjóst.
En það breytir ekki þeirri ein-
földu staðreynd að bækur hennar
eru vel skrifaðar og opna innsýn í
heim forfeðra okkar, sem alls ekki
er fráleitt að hugsa sér að geti þótt
dýrmæt og mikils virði jafnvel um
langa framtíð. Hvað sem líður öllu
tali um „kerlingabækur" er hitt
jafnljóst að það er menningarlegur
stórviðburður þegar fyrrverandi
húsmóðir úr sveit byrjar rithöfu-
ndarferil um sextugt, feril sem
síðan reynist það langur og merkur
að margur sá sem byrjað hefur
yngri myndi telja sig meir en full-
sæmdan af. Þess vegna er enn full
ástæða til að hylla Guðrúnu frá
Lundi á aldarafmæli hennar. -esig
Guðrúnfrá Lundi
hundrað ára
Að því er handbækur herma eru
í dag liðin rétt hundrað ár frá
fæðingu Guðrúnar frá Lundi. Hún
fæddist þennan dag árið 1887 á
Lundi í Stíflu í Fljótum í Skaga-
firði. Foreldrar hennar hétu Árni
Magnússon og Baldvina Ásgríms-
dóttir. Hún ólst þar upp, en giftist
rúmlega tvítug og hét maður henn-
ar Jón Þorfinnsson.
Þau hjónin bjuggu fyrst í Þver-
árdal í Bólstaðarhlíðarhreppi í
Austur-Húnavatnssýslu, fluttu síð-
an yfir í Skagafjörð þar sem þau
bjuggu að Valabjörgum í Seylu-
hreppi og síðar á Ytra-Mallandi í
Skefilsstaðahreppi. Árið 1939
fluttu þau síðan til Sauðárkróks,
byggðu sér þar lítið hús og bjuggu
þar síðan. Jón lést 1960, en Guðrún
1975, og var hún þá orðin áttatíu
og átta ára að aldri.
Guðrún Árnadóttir frá Lundi og
maður hennar eignuðust þrjú börn.
Jón var smiður og því oft langdvöl-
um að heiman. Á meðan sá Guð-
rún um búskapinn og börn þeirra.
Eftir að komið var til Sauðárkróks
og börnin vaxin úr grasi urðu
tómstundir fleiri en áður hafði
verið.
Hún átti tíu systkini, þar af níu
sem komust til fullorðinsára.
Menntun barna var þannig hagað
undir aldamótin að tæplega er í
frásögur færandi að Guðrún frá
Lundi mun ekki hafa lært að skrifa
fyrr en hún var orðin ellefu ára
gömul. En skriftarþörfin mun hafa
sagt snemma til sín hjá henni. Að
því er hermt er var hún síðan
sískrifandi allan þann tíma sem
leið þar til hún hóf búskap með
manni sínum. En þá brenndi hún
blöð sín. Ábyrgðarlaus unglingur
gat leyft sér að sitja við skriftir, en
ábyrgðarfull húsfreyja í sveit ekki.
Að stela sér stund
Eftir að börn hennar uxu úr grasi
og fóru að hjálpa til við búskapinn
segir sagan hins vegar að löngun
hennar til meiri ritstarfa hafi farið
að láta á sér kræla að nýju. Eftir
henni er haft að það hafi hún
kallað „að stela sér stund á hverj-
um degi“.
En þegar til Sauðárkróks var
komið, búskaparönnum lokið og
börnin orðin uppkomin, fór hún
síðan fyrir alvöru að horfa til
ritstarfa. Þá var hún komin vel á
sextugsaldur.
Og ári fyrir sextugsafmæli sitt
sendi hún síðan frá sér fyrsta
bindið af Dalalífi. Þetta var fyrsta
skáldsaga hennar, og hún kom út í
fimm bindum á næstu árum. Með
þessu verki er víst óhætt að segja
að Guðrún frá Lundi hafi slegið í
gegn.
Og síðan fylgdi hver bókin af
annarri allt fram á síðustu ár
hennar: Afdalabarn, Tengdadótt-
irin, Þar sem brimaldan brotnar,
Römm er sú taug, Ölduföll, Svíður
sárt brenndum, Á ókunnum
slóðum, í heimahögum, Stýfðar
fjaðrir, Hvikul er konuást, Sól-
mánaðardagar í Sellandi, Dregur
ský fyrir sól, Náttmálaskin, Guln-
uð blöð og Utan frá sjó. Samtals er
þetta vel á annan tug verka, og
ýmis í mörgum bindum.
Það þarf í sjálfu sér ekki að fara
neitt í felur með það að verk
Guðrúnar frá Lundi voru lengi vel
nokkuð umdeild. Það átti við jafnt
fyrir það þótt bækur hennar rok-
seldust og rynnu út eins og heitar
lummur. Fjöldahyllinnar naut hún
óskertrar, en sérfræðingarnir og
fagurkerarnir hummuðu það hins
vegar kannski dálítið fram af sér að
Guðrún frá Lundi. Myndin er tekin á húsmæðraviku ■ Bifröst í Borgarfirði vorið 1968.
grípa til sinna sterkustu hrósyrða.
En því er nú einu sinni þannig
varið að í bókmenntafræðinni er
það hreint út sagt óvinnandi vegur
að ætla sér að skilgreina það í eitt
skipti fyrir öll hvað sé gott skáld-
verk og hvað ekki. Þar hafa menn
þó komist býsna nærri því, en
kannski ekki í öllum tilvikum alveg
alla leið. Til dæmis hjá skáldsagn-
ahöfundum má oft taka töluvert
mikið mið af því hvernig þeim
tekst til í einstökum frumþáttum
verka sinna, svo sem varðandi stíl,
samtöl, persónusköpun, söguþráð,
spennu, og þar fram eftir götunum.
Bestu höfundarnir eru síðan taldir
þeir sem sameina mestu snilldina í
öllum þessum þáttum. Að ekki sé
talað um þá sem brjóta upp á
bókmenntalegum nýjungum,
koma lesendum sínum skemmti-
lega á óvart, jafnvel þótt víðlesnir
séu.
Læsilegar og spennandi
bækur
Ég hygg að ástæðan fyrir því hve
sögum Guðrúnar frá Lundi var vel
tekið liggi fyrst og fremst f því hvað
henni var það einstaklega vel lagið
að segja skemmtilega og einlæg-
lega frá, með öðrum orðum að
byggja upp rökréttan söguþráð og
viðhalda áhuga lesandans allt til
söguloka. Þegar menn eru einu
sinni byrjaðir á bók eftir hana er
það sannast sagna að hún togar
bara töluvert í þá með að halda
áfram. Bækurnar eru með öðru
orðalagi bæði læsilegar og spenn-
andi. Og þetta hefur án alls efa átt
einna drýgstan þátt í því hvað hún
eignaðist snemma stóran og trygg-
an lesendahóp.
Dalalíf var gefið út að nýju fyrir
fáum árum, og að þeirri útgáfu
ritaði Indriði G. Þorsteinsson for-
mála. Hann lýsir því þar hvernig
Guðrún fór að fást við ritstörf eftir
að hún var komin til Sauðárkróks,
börnin voru komin upp og Jón
maður hennar mikið burtu að sinna
smíðum. Og síðan segir Indriði:
„En í raun vissu sárafáir, ef
nokkrir, utan náinna skyldmenna,
hvað fram fór í hugskoti hinnar
hljóðlátu skáldkonu í litla húsinu,
og enginn gaf því gaum að þar var
verið að skrifa bækur, sem
skömmu síðar voru lesnar um allt
land. Og þótt frægðin kæmi með
árunum breyttist ekki fas Guðrún-
ar frá Lundi. Menn komu til henn-
ar í eldhúsið og þáðu kaffibolla.
Og séra Helgi Konráðsson lýsir því
í ágætum formála fyrir Stýfðum
fjöðrum, að Guðrún hafi verið að
þvo þvott, þegar hann leit inn eitt
sinn til að safna efni í formálann.
Hún hætti um stund að þvo fyrst
sóknarpresturinn var kominn, en
þau viku ekki úr eldhúsinu meðan
hann stóð við og drakk kaffi.“
Og Indriði heldur þarna áfram
og segir:
„Þannig var þessi sérkennilega
manneskja, einn ólgandi sagnasjór
inni í sér, en ekkert nema kyrrðin
og lítillætið á ytra borði. Það var í
raun eins og hún gerði ekki ráð
fyrir því að bækur hennar yrðu
gefnar út. Frændi hennar, sem var
í heimsókn, tók handritið að Dala-
lífi með sér suður til Reykjavíkur
og sýndi það víst einhverjum út-
gefendum, sem voru eins og fyrri
daginn að leita að framtíðarskáld-
um, en ekki miðaldra konum af
Króknum, sem voru auk þess að
skrifa um sveitalíf upp úr alda-
mótum. En Gunnar Einarsson í
ísafoldarprentsmiðju, og síðar í
Leiftri, var kannski ekki eins stíft
að leita að framtíðarskáldum og
hinir. Hann tók við Dalalífi og
ákvað að gefa söguna út. Fyrsta
bindið kom í verslanir haustið 1946
og síðan hefur höfundarnafnið
Guðrún frá Lundi verið öllum
kunnugt."
Einfalt og þungt streymi
sögunnar
Og áfram heldur Indriði og segir
frá viðtökunum sem bókin fékk:
„Fyrst um sinn töldu menn að
hér væri um þekkta konu að ræða
sem skrifaði undir dulnefni. Jafn-
vel nágrannar skáldkonunnar á
Sauðárkróki vissu ekki sumir
hverjir hver þessi Guðrún frá
Lundi var. En það skýrðist brátt.
Dalalífi var vel tekið af gagnrýn-
endum. Þeim þótti mikið koma til
frásagnargleðinnar og hins einfalda
en þunga streymis sögunnar. Menn
voru mikið í stílnum á þessum
árum. í sögu Guðrúnar frá Lundi
reis fátt eitt á stíl. Þeim mun meiri
var vegur frásagnarinnar.“
Hér er vel lýst. hógværð og
lítillæti hinnar landsfrægu skáld-
konu, sem fjarri fór að léti frægðina
stíga sér til höfuðs. Og líklega er
hér einmitt hittur naglinn beint á
höfuðið að því er varðar lykilinn
að eðlinu í sögum hennar. Sannast
sagna er að stíll hennar er ekki
tiltakanlega merkur. Hún skrifar
einfalt íslenskt talmál, og ekki
verður séð að hún leiti eftir neinum
þeim persónulegum tilþrifum í stíl
sínum sem skilji hann frá stíl
annarra.
Hún er heldur ekki neinn sá
snillingur í gerð samtala að það eitt
út af fyrir sig lyfti henni á stall. Og
persónusköpun hennar er vissulega
góð, og einkum er henni lagið að
draga upp glöggar myndir af sögu-
fólki sínu, ekki síst í gegnum orð
þess og athafnir í bókunum. En
verulega fjölþættar og margræðar
persónugerðir hygg ég samt að séu
heldur vandfundnar hjá henni;
fólkið er þarna öllu fremur eins og
inngróinn og óaðskiljanlegur part-
ur af söguþræðinum.
En aftur er það frásagnargáfan
sem ekki fer á milli mála að hefur
verið hennar langsterkasta hlið.
Þessa frásagnargáfu hefur hún
fengið í vöggugjöf, en ekki aflað
sér hennar tillærðrar af bókum.
Það er enginn vafi á því að Guðrún
frá Lundi hefur verið með þvílíka
meðfædda sagnagáfu, að hún hefur
beinlínis ekki látið hana í friði
heldur heimtað útrás, hvað sem
það kostaði.