Tíminn - 16.12.1989, Blaðsíða 7

Laugardagur 16. desember 1989 Tíminn 7
menn voru þar hálfgerðar horn-
rekur. Allir voru sammála um
að Flóaáveitan var til þess gerð
að auka mjólkurframleiðslu á
Suðurlandsundirlendinu og
nauðsynlegt var að koma upp
mjólkurvinnslustöð í sýslunni að
danskri fyrirmynd. Stjórn Flóa-
áveitunnar vann að þessu máli
af miklum dugnaði. Þeir sem
þar réðu ætluðust til að mjólkur-
stöðin yrði angi af eða framhald
á áveitufyrirtækinu, en Tryggvi
Þórhallsson var þá orðinn for-
sætisráðherra og sá sem að mestu
hlaut að ráða um ríkisstuðning
við mjólkuriðnaðinn. Hann fékk
því ráðið að Mjólkurbú Flóa-
manna varð samvinnufélag
bænda. í því formi hefur fyrir-
tækið starfað ætíð síðan. Það
hefur alltaf verið stærsta mjólk-
urvinnslustöð landsins og mikils
virt samvinnufyrirtæki. Flóa-
áveitan sem slík úreltist með
nýjum ræktunaraðferðum og
hvarf úr sögunni eftir tiltölulega
stuttan tíma. En mjólkurbúið,
sem var ávöxtur áveitufyrir-
tækisins, lifir góðu lífi.
Eins og rakið er í bókinni var
það stór þáttur í sögu Mjólkur-
bús Flóamanna að ná fótfestu á
Reykjavíkurmarkaðinum, en
þar voru margir um boðið. Það
var ekki síst í þágu Mjólkurbús
Flóamanna að opinbert skipulag
mjólkurdreifingar var lögfest
1935, en kom niður á Mjólkur-
félagi Reykjavíkur undir stjórn
atkvæðamannsins Eyjólfs Jó-
hannssonar frá Sveinatungu.
Hann var maður „mikillar
gerðar“, segir Páll Lýðsson.
Mjólkursölumálin voru pólitísk
átakamál á fjórða áratugnum.
Um það efni er að finna skil-
merkilega greinargerð í riti Páls
Lýðssonar. En þar er líka að
finna ýmsar smásögur og atvika-
lýsingar, sem gerir þessa bók
svo skemmtilega aflestrar. Ein
þessara smásagna tengist mjólk-
ursöluátökum þessara ára og
hvernig þau blönduðust sunn-
lenskri flokkapólitík og þing-
kosningum 1937. Hér koma
ýmsir við sögu, ekki síst Egill
Thorarensen, formaður Mjólk-
urbús Flóamanna, og Eyjólfur
Jóhannsson. Þeir voru álíka litlir
samherjar sem þeir voru miklir
dugnaðarforkar hvor um sig og
engir vinir. Og hér kemur sagan
af „brúarfundinum“ eins og Páll
Lýðsson segir hana:
Brúarfundurinn 1937
Átökin um stofnun Mjólkur-
samsölunnar tóku á sig ýmsar
myndir og voru mikil áraun fyrir
bændur austan og vestan Hellis-
heiðar. Fyrr hefur verið lýst
persónulegri deilu þeirra Eyjólfs
Jóhannssonar og Egils er upp
kom þegar þeir stjórnuðu
Mjólkursamsölunni. Árið 1937
gaf Eyjólfur út bæklinginn
Mjólkurmálið þar sem hann lýsti
þessum málum frá sínum sjónar-
hóli allt frá stofnun Mjólkur-
bandalags Suðurlands.
Þegar líða tók á árið beindist
athygli manna að svonefndum
verðjöfnunarsjóði sem skyldi
samkvæmt mjólkursölulögum
greiða álitlegar jöfnunarfjár-
hæðir til vinnslubúanna. Blaðið
ísafold og Vörður taldi þann 31.
maí 1937 að verðjöfnunarsjóður
skuldaði mjólkurbúunum í árs-
lok 1936 279.810 kr. en ætti
sjálfur upp í þærgreiðslur 16.721
kr. í framhaldi af þessu skrifaði
Eyjólfur Jóhannsson heilsíðu-
grein í ísafold sem út kom 7.
júní 1937. Hann gat þess sam-
komulags sem öll mjólkurbúin
höfðu þá gert um að öll mjólk
sem til búanna kæmi yrði lögð til
meðalverðs án tillits til þess
hvers hún yrði notuð. Þar kom
einnig fram að þá var áætlaður
20% verðmismunur milli bú-
anna austanfjalls og vestan
vegna flutningskostnaðar aust-
anbúanna. „Sama verð fyrir
sömu vöru á sama stað,“ var
yfirskrift greinarinnar.
Á þessum vordögum var Eyj-
ólfur Jóhannsson að undirbúa
fund er hann boðaði upphaflega
í Tryggvaskála. Þá stóðu alþing-
iskosningar fyrir dyrum. Vera
má að spenningur vegna þeirra
hafi verið undirrót fundarins.
Það var þó ekki á yfirborðinu
því Eyjólfur hugðist eingöngu
ræða mjólkurmálin. Hafði hann
„boðið Agli í Sigtúnum að mæta
á fundinum“. Hann var ákveð-
inn sunnudaginn 6. júní.
Egill safnar liði
Að sögn Eyþórs Einarssonar,
síðast bónda í Kaldaðarnesi í
Flóa, mun Eyjólfur hafa ætlað
sér að velja menn til fundarins.
Eyþór var þá búsettur í Hruna-
mannahreppi og lýsir aðdrag-
anda fundarins þannig:
„Þeir boðuðu fund munnlega
eða bréflega til gæðinga sinna og
fóru að senda bíla eftir þeim.
Guðmar í Götu hafði þá rútubíl
í Hreppinn og kom á laugardags-
kvöldið áður á rútunni og átti að
vera kyrr þar yfir sunnudaginn.
En þó átti hann þann dag að
keyra valda menn á fundarstað-
inn við Ölfusárbrú. Emil í Gröf
komst að þessu og hringdi í Egil
sem tók þá strax við sér og bað
Emil að smala saman mönnum.
Þeir yrðu sóttir í tæka tíð á
sunnudaginn. Þetta var sama
vor og við vorum að byrja að
planta skóg á Álfaskeiði. Þegar
við komum úr gróðursetningu
um lágnættið stóð Emil fyrir
okkur og sagði hvað til stæði.
Svo fórum við á bæi um morgun-
inn að safna liði. Fengum fullan
hálfkassabíl, 20-30 manns, og
mættum áður en fundurinn byrj-
aði.“
Steindór Sigursteinsson
mjólkurbílstjóri minnist þess í
viðtali 45 árum seinna að hann
hafi þennan sunnudagsmorgun
verið sendur upp á Skeið „og
uppálagt að koma með allt það
fólk sem vill koma og þarf að
komast.“ Steindór sagði að þetta
hefði verið „einhver sá alversti
farmur“ sem hann hefði flutt.
„Þetta var opinn bíll ...
mannskapurinn stóð á palli og
við það myndaðist yfirvigt á
bílnum. Bílar voru þá yfirleitt á
einföldum hjólum. Maður mátti
vara sig á því ef fara þurfti út á
kantana, þá kantraði fólkið og
þunginn lagðist út í hliðina ...
Hlassið slangraði til eftir hreyf-
ingum bílsins, enda var ég með
yfirfullan bíl þegar út að Selfossi
kom, alveg sneisafullan.“
Og þannig var það víðar.
Guðmundur Guðmundsson á
Efri-Brú í Grímnesi var að hefja
deildarfund Sláturfélags Suður-
lands á Minniborg. Hann ætlaði
sér þar að greiða eftirstöðvar
fjárverðs og voru margir menn
komnir á fundinn að sækja lang-
þráðar greiðslur.
„Og Guðmundur nýbúinn að
leggja peningana á borðið hjá
sér, tilbúinn að telja hverjum
sitt, þegar bílstjórinn frá Mjólk-
urbúinu kom í dyrnar með boðin
frá Agli um fund Eyjólfs. Stukku
fundarmenn allir þegar út og
upp á bílpallinn og varð Guð-
mundur að sópa peningahrúg-
unni niður í tösku sína svo
ekkert varð úr afhendingu þeirra
í það sinn.“
Einkennisklæddir
________fánaliðar____________
Þennan dag var „þurrt og gott
veður, nema gerði litla skúr
nálægt nóni en sólar naut lítið.“
Fljótt mun hafa drifið á fundinn
rösklega 600 manns, svo sýnt
þótti að fundinn yrði að halda
úti. Var hann þá fluttur vestur
fyrir landganginn á Ölfusárbrú
og haldinn þar sem Addabúð
var síðar. Ræðumenn stóðu á
uppfyllingunni að sjálfri brúnni
en í hallanum að landganginum
lá fólkið eða stóð á flötinni fyrir
neðan. Eyjólfur hélt fyrst tölu
all lengi en á meðan gengu
fylgdarmenn hans um. Voru það
um 30 manns og eru þeir í
heimildum ýmist nefndir „ein-
kennisbúnir fánaliðsnasistar“,
„einkennisklæddir þjóðernis-
sinnar" eða „svokallaðir Brún-
stakkar". Skiptir það ekki
meginmáli, heldur það að hinir
ungu menn létu nokkuð á sér
bera í upphafi fundarins. Út-
býttu þeir bæklingnum Mjólkur-
málið meðal fundarmanna og
hermt er einnig að þeir hafi
dreift hálfprentaðri ísafold með
grein eftir Eyjólf.
Ekki var árennilegt að mæta
svo fjölvísum manni í mjólkur-
málum sem Eyjólfur var. Til
fulltingis fundarboðanda voru
einnig mættir frambjóðendur
sjálfstæðismanna í Árnes- og
Rangárvallasýslum, Eiríkur
Einarsson frá Hæli, Þorvaldur
Ólafsson í Arnarbæli, Jón Ólafs-
son bankastjóri og Pétur Magn-
ússon, síðar ráðherra. Séra Ingi-
mar Jónsson, sem þá sat í mjólk-
ursölunefnd, kom á fundinn.
Hann var þá í framboði fyrir
Alþýðuflokkinn í Árnessýslu.
Þá mættu og frambjóðendur
Framsóknarflokksins, Jörundur
Brynjólfsson í Skálholti og
Bjarni Bjarnason á Laugarvatní.
Þeir Egill Thorarensen og séra
Sveinbjörn höfðu báðir verið á
spítala og var Egill þá nýkominn
heim og þátttakandi frá upphafi
fundarins.
Hver ræðumaður eftir annan
fór nú upp að tala gegn Eyjólfi:
Jörundur og Bjarni, sr. Ingimar
(„hann hélt alveg svakalega
ræðu,“ að sögn Daníels Ágúst-
ínussonar frá Eyrarbakka).
„Jörundur talaði í klukkutíma
og hélt athyglinni allan tímann,"
segir Eyþór Einarsson og bætir
við:
„Meðan á ræðunni stóð gekk
flokkur einkennisklæddra þjóð-
ernissinna yfir brúna og framhjá
Jörundi. Jörundur leit til þeirra
og sagði: „Já, hér vantar nú
ekkert nema byssurnar.“ - Þeir
heyrðu þetta og voru fljótir að
hverfa."
Eitthvað svipað mun Egill
Thorarensen hafa átt við er
hann mælti til hinna ungu
manna. „Þarna eru hinir hreinu
íslendingar." Hann var „þegj-
andi hás og með mikinn trefil
um hálsinn þótt sumar væri,“
segir Eyþór. „Egill dómineraði
og fór hvað eftir annað upp í
ræðustólinn," segir Daníel Ág-
ústínusson og minnist þess að
seinast afgreiddi Egill Eyjólf
Jóhannsson með þessum orðum:
„Já, kjarkmaður, Kolbeinn í
Dal, að leyfa sér að koma hingað
austur.“ Þannig var nú fundur-
inn búinn að gerbreyta um
stefnu.
Sr. Sveinbjörn
mætir til leiks
„En þó átti eftir að fara enn
betur en búist var við því undir
fundarlok er bíl ekið yfir Ölfus-
árbrú og er þar kominn séra-
Sveinbjörn Högnason beint af
sjúkrahúsinu. Hann bað umsvif-
alaust um orðið og talaði aðeins
í 10 mínútur en það var stór-
glæsileg ræða. Hún er mér einna
eftirminnilegust af þeim fjöl-
mörgu ræðum sem ég hefi
heyrt,“ sagði Kristinn Helgason
í Halakoti er hann minntist
þessa fundar 25 árum síðar.
Nú var svo komið að hinir
einkennisklæddu ungu menn
voru horfnir. Fundarmenn
hentu bæklingunum aftur í fund-
arboðendur. „Var það mál
manna að aldrei hefði nokkur
maður farið jafn miklar hrakfar-
ir á fundi sem Eyjólfur fór á
þessum fundi,“ skrifar Kristján
Sveinsson í dagbók sína að
kvöldi dags. En mikillar gerðar
var Eyjólfur og menn dáðust að
því hversu vel hann hélt jafnvægi
sínu. Fundi var slitið klukkan 8
og kom þá Ágúst Þorvaldsson
inn í veitingastofuna í Tryggva-
skála: „Sat þáEyjólfur Jóhanns-
son þar hinn rólegasti og drakk
kaffi. Var ekki á honum að sjá
að hann hefði tekið sér nærri
hrakfarirnar á fundinum."
Brúarfundurinn eða „Stóri
fundurinn" átti eftir að þjappa
Sunnlendingum betur saman um
mjólkurmálin en áður hafði
verið. Burtséð frá þingkosning-
um og tímabundnu róti þeirra
vegna hafði fundurinn langtíma
áhrif.
Þannig segist Páli Lýðssyni í
Litlu-Sandvík frá í bókinni um
Flóabúið.