Tíminn - 03.04.1993, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 3. apríl 1993

Hef nd _
erþað
sem þeir
vilia“
í Tatarstan, sjálfstjórnarlýðveldi Tartara (eða Tatara) á Volgu-
bökkum, er mikið um þjóðernishyggju eins og víðar nú í hinu
fyrrverandi sovétheimsveldi. Þjóðernissinnar þar beina spjótum
sínum gegn Rússum og næstum fastur liður á fundum hjá þeim
er að brenna myndir af þekktum rússneskum stjórnmálamanni.
Á bak við þesskonar er galdratrú á þá leið, að hægt sé að skaða
eða gera út af við mann eða annan aðila með því að skemma eða
eyðileggja eftirlíkingu hans eða táknmynd. Skyldur slíkum sær-
ingum er sá siður mótmælafólks víða um heim að brenna brúð-
ur sem látið er svo heita að minni á stjórnmálamenn, svo og
þjóðfána.
Afkomendur Gullna
skarans
Tartarar fylgja þeim fordæmum á
sérstæðan hátt. Það eru sem sé
ekki myndir af Borís Jeltsín sem
þeir eru að brenna, eins og hægt
hefði verið að láta sér detta í hug,
heldur af ívani grimma Rússakeis-
ara. Hann var að vísu með meiri
illmennum sögunnar og óþarfur
Tartörum sem fleirum. En nú er
hann búinn að vera dauður í yfir
400 ár, svo að einhverjum kann að
finnast þetta langsótt hjá þeim í
Tatarstan.
Tatarstan er á stærð við Holland
og Tartarar, sem búa bæði í sjálf-
stjórnarlýðveldinu og víðsvegar
annarsstaðar um hin fyrrverandi
Sovétríki, eru að sögn heimildar-
manna af því þjóðerni um sjö
milljónir. Það virðist ekki mikið
miðað við heildarstærð og heildar-
mannfjölda Rússlands, og eins og
fleiri þjóðum er Tartörum það
hugstætt að þeir mega muna sinn
fífil fegri.
Tartarar var upphaflega annað
nafn á Mongólum þeim, sem unnu
sér eitt af mestu risaveldum sög-
unnar á 13. öld.
Rússland komst að mestu undir
yfirráð þeirra og var undir þeim í
um hálfa aðra öld. Ríki þeirra þar,
kallað Gullni skarinn eða Gullna
hordan, hafði aðalbækistöðvar
neðst við Volgu. Það leystist upp á
15. öld og urðu úr því nokkur
smærri furstadæmi, khanöt. Krím
var aðalland eins þeirra, annað
náði yfir miðbik Volguhéraða og
hafði Kasan sem höfuðborg. Til
þess khanats rekja Tartarar í Tat-
arstan uppruna sinn og Kasan er
og höfuðborg þeirra.

Dagur
Þorleifsson
skrifar
Lærisveinar Tartara
ívan grimmi (1533-84) lagði rétt
eftir miðja þá öld undir sig Kasan og
opnaði Rússum þar með möguleika
til útþenslu austur í Síberíu. „Hann
rændi og brenndi í landi okkar,“
segir Fásíja Bajramova, talsmaður
þjóðernissinna í Tatarstan og leið-
togi stjórnmálaflokks þeirra, sem
heitir Þjóðlegi sjálfstæðisflokkur-
inn. Það sýður í henni af reiði og
hneykslun, er hún segir frá því
hvernig hermenn ívans grimma
strádrápu borgarfólk í Kasan, er
þeir höfðu tekið borgina, og drógu
hvergi af sér við margvísleg hryðju-
verk. Vera má að þar sé ekki of mik-
ið úr gert, því að í Evrópu hafa rúss-
neskir herir á sér orð fyrir að með-
höndla með verra móti óbreytt fólk í
sigruðum löndum, og þarf ekki
Iangt að leita dæma um það.
Viðvíkjandi Tartörum í þessu sam-
hengi kynni hinsvegar einhver að
svara því til að hér hafi þeir upp-
skorið það sem þeir sáðu til, því að
margt af því sem Vesturlandamönn-
um a.m.k. hefur þótt aðfinnsluverð-
ast við Rússa er gjarnan rakið til
Tartara. Víst er um það að Mongól-
ar/Tartarar voru í hernaði illvirkjar
slíkir og fjöldamorðingjar að spurn-
ing er hvort nokkrir hafa farið fram
úr þeim í því, og stjórn þeirra var
einræði af hrottalegra taginu. Hið
síðamefnda tóku Moskvustórfurst-
ar, sem frá og með ívani grimma
titluðu sig sara (keisara), upp eftir
Tartörum og sú fyrirmynd hafði
mikið vægi í stjórnun Rússaveldis
alla tíð síðan, þangað til Gorbatsjov
kom með glasnost og perestrojku
Sé þessi langa og samfellda harð-
stjórnarsaga höfð í huga, ætti að
verða skiljanlegt að það gæti tekið
Rússa lengur en fáein ár að breyta
sér í lýðræðisþjóð, hverfa frá holl-
ustu við stjórnarform upprunnin í
Mið-Asíu og Kína til trúnaðar við
stjórnunarhefðir ættaðar frá Norð-
ur- og Vestur-Evrópu.
Vel ríðandi hryðju-
verkamenn
Fáar ef nokkrar þjóðir hafa orðið
svo illræmdar í sögunni sem
Tartarar; a.m.k. mætti ætla svo af
evrópskum sagnfræðiritum, þ.á m.
rússneskum. Menn hræddust þá
ekki einungis beinlínis vegna
Tartara dreymir um ríki
við Úral og Volgu
grimmdar þeirra, heldur einnig þess
að khanar Mongóla og sumir khana
Gullna skarans voru snjallir her-
stjórnendur. Fengu Mongól-
ar/Tártarar þannig á sig orð fyrir að
vera ósigrandi. Umdeilt er hinsveg-
ar hve lengi þeir hafi verið miklir
hermenn. Ivan grimmi, fleiri Rússa-
keisarar, konungar og furstar Pól-
verja og Litháa o.fl. notuðu þá í heri
sína, kannski öllu fremur vegna
hræðsiunnar við þá en framgöngu
þeirra í bardögum. Frá 15. öld og
fram á þá 18. er Tartara getið í
heimildum einkum sem frábærra
hestamanna, sem voru ákaflega
skjótir í förum og snarir í snúning-
um. Komu þeir því mörgum að
óvörum, einkum óbreyttu og óvopn-
uðu fólki í dreifbýli, sem þeir rændu
og brenndu ofan af, drápu, kvöldu,
nauðguðu og drógu á brott með sér
í þrældóm. Yrðu þeir varir við vopn-
að óvinalið, var einna líklegast að
þeir þeystu á flótta sem skjótast.
Með nútímaorðalagi mætti kannski
segja að þeir hafi verið hryðjuverka-
menn síns tíma.
Af Evrópuþjóðum höfðu Rússar
mest af Tartörum að segja og er þá
ekki einungis átt við hernað hers-
höfðingja Djengisar stórkhans og
Ögödais sonar hans og hrottakúgun
Gullna skarans. Krím-Tartarar, sem
lengi höfðu ríki við Svartahaf og
nutu verndar Tyrkjasoldáns, voru í
meira en þrjár aldir eftir endalok
Kasankhanatsins líklega sú versta af
öllum landplágum Rússlands. Á
hverju ári eða því sem næst máttu
Rússar búast við velríðandi ræn-
ingjum og brennuvörgum sunnan
af Krím, sem herjuðu Iandið allt
norður að Moskvu, meðhöndluðu
varnarlaust fólk með þeim hætti er
áður hefur verið vikið að og voru
horfnir eins og kólfi væri skotið
með herfang sitt, aðallega stúlkur
og pilta til sölu á þrælamörkuðum
íslamska heimsins, áður en her
kæmist á vettvang til að fást við þá.
Þessa plágu losnuðu Rússar ekki við
að fullu fyrr en Katrín mikla lagði
undir Rússland héruðin norðan
Svartahafs á síðari hluta 18. aldar.
Ungversk-rússneski sagnfræðing-
urinn Tibor Szamuely segir í bók
sinni The Russian Tradition: „Vera
má að ekkert annað af því, sem
Rússar hafa mátt reyna í sögu sinni,
hafi haft svo djúptæk áhrif á þjóð-
arminni þeirra sem hryllingur þess-
arar hvíldarlausu baráttu við þræla-
veiðara og manndrápara úr suðri."
ívan grlmml: Tartarar muna enn
helmsókn hans tll Kasan.
„Ætlum ekki að verða
undir rústunum“
Nú eru Rússar á ný farnir að hafa
áhyggjur af Tartörum. Ringulreiðin
í stjórn- og efnahagsmálum Rúss-
lands hefur leitt til þess að hinir og
þessir hlutar þess eru farnir að
stjórna sér sjálfir að meira eða
minna leyti. Það á ekki síst við um
sjálfstjórnarlýðveldin, sem stofnuð
voru kringum þjóðernisminnihluta.
Sjálfstjórnarlýðveldi og fylki, sem
hafa arðvænlegar auðlindir, olíu,
demanta, gull o.s.frv. og/eða liggja
vel við samgöngum, telja hag sínum
best borgið með því að búa að sínu
og slíta sig úr tengslum við mið-
stjórnina í Moskvu. Tatarstan er eitt
þeirra svæða sem í því eru fremst í
flokki. „Við reynum að forðast að
verða undir rústum rússneska
heimsveldisins," segir áðurnefnd
Bajramova. En á bak við sjálfstæðis-
baráttu þessa hjá ýmsum, þ.á m.
Tartörum, eru auk efnahagslegra
hagsmuna þjóðernis- og trúmál.
Tartarar í Tatarstan tala að vísu
tyrkneskt mál og eru múslímar, en
eru núorðið ekki mjög frábrugðnir
Rússum í útliti og hafa samið sig í
mörgu að siðum þeirra. Og á sov-
éska tímanum bjuggu þeir og Rúss-
ar (sem eru yfir 40% íbúa Tatarst-
ans) saman í friði og spekt, eða ekki
Lýðveldi sem óhlýðnast Rússlandsstjórn
1 Karelía, 2 Komi, 3 Jakútía, 4 Tatarstan, 5 Kalmúkía,
6 Tjetjenía, 7 Basjkorstan, 8 Túva, 9 Búrjatía