Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2007, Blaðsíða 5

 Listsýningin Documenta
var fyrst haldin í borginni
Kassel í Þýskalandi árið
1955. Hugmyndina að sýn-
ingunni átti Arnold Bode,
en ætlun hans var að gæða
sundrað menningarlíf
Þýskalands eftirstríðs-
áranna lífi, með því að efla
tengslin við hinn alþjóðlega
listheim. Sýningin var að
margra mati augljóst and-
svar þýskrar menningar
við alræmdri sýningu nas-
ista á „Úrkynjaðri list“ árið
1937.
 Síðan hefur sýningin verið haldin á u.þ.b. fimm ára fresti og hverri
einfaldlega verið gefið númer í stað sérstaks nafns.
 Sýningin í ár er sú 12. í röðinni. Documenta er reyndar stundum köll-
uð „hundrað daga sýningin“ því hún stendur yfirleitt í u.þ.b. hundrað
daga; í ár frá 16. júní til 23. september.
 Documenta 1 sýndi verk margra helstu áhrifamanna myndlistarinnar
á þeim tíma, m.a. Picassos og Kandinskys. Sýningin sló óvænt í gegn,
ekki síst vegna þess að hún sýndi og setti í samhengi verk og strauma
úr ólíkum áttum sem voru dæmigerð fyrir þróun myndlistarinnar í
heiminum á þeim tíma. Hana sóttu 130.000 gestir heim og í ljósi þess
varð hún að fyrstu og mikilvægustu sýningu á nútímalistum sem stofn-
að hefur verið til eftir síðari heimsstyrjöld.
 Kostnaður við Documenta 12, sýninguna í ár, nemur um 20 milljónum
evra eða 1.659.600.000 íslenskra króna. Gert er ráð fyrir að sýninguna
sæki um 650.000 manns á þeim hundrað dögum sem hún stendur yfir.
 Sýningin er á mörgum sýningarstöðum víðs vegar um Kassel, en
langstærstur hluti hennar er þó í miðborginni, í Kristalshöllinni, þar
sem Aue Pavillon er, í Museum Fridericianum, Documenta Halle og
Neue Gallerie. Einnig er drjúgur hluti í höllinni Wilhelmshöhe, á hæð-
inni sem er eitt helsta kennileiti borgarinnar.
 Nýr listrænn stjórnandi er valinn á fimm ára fresti. Það er hans að
hugsa form sýningarinnar upp á nýtt hverju sinni; ögra viðteknum gild-
um um sýningarstjórn, sýningarrými og uppsetningu verka. Margir líta
til Documenta-sýninganna sem fyrirboða þess sem koma skal, mæli-
kvarða á listræna framþróun og samtímann hverju sinni – ekki síst það
hvernig listamönnum tekst að koma samtíma sínum í sjónrænt sam-
hengi.
 Margir frægir sýningarstjórar hafa stýrt Documenta í gegnum tíð-
ina. Einna frægastur þeirra er Harald Szeemann, sem einnig stýrði
Feneyjatvíæringnum tvisvar í kjölfarið (1999 og 2001) auk þess að hafa
áður séð um hluta tvíæringsins, Aperto-sýninguna, sem hann átti
reyndar einnig hugmyndina að. Listrænir stjórnendur Documenta frá
upphafi eru; Arnold Bode og Werner Haftmann 1955, 1959 og 1964, en
Bode stýrði sýningunni einn 1968. Harald Szeemann árið 1972, Man-
fred Schneckenburger árið 1977, Rudi Fuchs árið 1982, Manfred
Schneckenburger kom aftur við sögu 1987 og síðan Jan Hoet 1992.
Eina konan sem verið hefur listrænn stjórnandi í Kassel, Catherine
David, stýrði Documenta árið 1997, og loks var Okwui Enwezor við
stjórnvölinn árið 2002.
 Ýmsir heimsfrægir listamenn hafi verið „uppgötvaðir“ á Documenta-
sýningum, m.a. þeir Jeff Wall sem var á sýningunni 1982, Richard
Serra árið 1977 og Luc Tuymans árið 2002, eftir því sem fram kemur í
grein Helen Chang í helgarútgáfu Wall Street Journal fyrir skemmstu.
Hún bendir á að þótt ekkert sé til sölu á Documenta hafi sýningin gríð-
arleg áhrif, því hver sá listamaður sem sýnt hefur á hennar vegum er
litinn allt öðrum augum á eftir.
 Listrænn stjórnandi Documenta í ár er Roger Beurgel. Hann fæddist
í Berlín árið 1962, en hefur fram að þessu mestmegnis unnið í Vín-
arborg. Sýningarstjóri er Ruth Noack. Þau tvö hafa unnið mikið saman
í gegnum tíðina – eru reyndar einnig í sambúð og helguðu Documenta
12 börnunum sínum tveimur. Mikið hefur verið fjallað um þau í þýskum
fjölmiðlum, enda horft til þeirra sem forsprakka stefnumótunar þýsks
myndlistarlífs um þessar mundir.
 Eins og fram kemur á heimasíðu Documenta var markmið sýning-
arinnar í ár að: „sýna list frá sem flestum svæðum í heiminum, unna í
alla hugsanlega miðla. Verkin á ekki að sýna úr tengslum hvert við
annað í beinni línu, heldur á að setja þau í samhengi hvert við annað“.
Documenta setur í þessu samhengi fram eftirfarandi spurningar sem
beint er til listamanna sem og áhorfenda: „Er mannkynið fært um að
greina sameiginlegan sjóndeildarhring handan alls greinarmunar?
Getur list miðlað slíkri þekkingu? Hvað á að gera, og hvað þurfum við
að læra til þess að ráða við alþjóðavæðinguna, vitsmunalega og and-
lega?“
 Auk þess að spyrja þessara spurninga setur Documenta í ár þrjú leið-
arminni í hnotskurn. Þessi leiðarminni eru í raun einskonar stefnu-
yfirlýsing Rogers Beurgels, sem segir það enga tilviljun að þau séu í
spurningaformi. „Þegar allt kemur til alls setjum við sýninguna saman
til að komast að einhverju. Hér og þar kunna þessi leiðarminni að kall-
ast á, skarast eða leysast upp [á sýningunni sjálfri] – eins og ólíkar
raddir í tónverki.“
Leiðarminni Documenta 12 eru eftirfarandi:
Er nútíminn fortíð okkar? Hér vísar Beurgel „til þess að nútíminn eða
örlög nútímans, hafa djúpstæð áhrif á myndlistarmenn samtímans“.
Hvað er sjálft lífið? Annað leiðarminnið leggur samkvæmt Beurgel
áherslu á það „hversu brothætt og afhjúpuð tilvistin er“.
Þriðja leiðarminnið, Hvað er hægt að gera?, vísar til menntunar og
miðlunar hennar. Til þess „hvernig listamenn mennta sig fyrir tilstilli
forms og efnis; hvernig áhorfendur mennta sig með fagurfræðilegri
upplifun“.
Documenta 12 Listrænn stjórnandi,
Roger Beurgel, ásamt sýningarstjór-
anum og lífsförunaut Ruth Noack.
http://www.documenta12.de/
Saga Documenta
Hann gerir virðingarverða tilraun til
að draga saman list úr öllum heims-
ins hornum. Í þeirri tilraun leitar
hann ekki einungis fanga í samtím-
anum heldur einnig sögunni. Þannig
er á Documenta horft til klassískrar
myndlistar og könnuð merki um
framandleika eða exótísk áhrif, sem
Beurgel notar síðan til að tengja
þessi eldri verk nýjum verkum. Með
þessum hætti næst fram ákveðið
sagnfræðilegt samhengi sem hægt
er að rekja í gegnum alla sýninguna.
Ný aðferðafræði sem hljómar
þó einum of kunnuglega
Þau Beurgel og Noack horfa til þess
að list er yfirleitt þróuð í samhengi
við ákveðna hugmyndafræði eða
„isma“. Í staðinn fyrir að skilgreina
listina á þeim nótum þá nýta þau sér
listasöguna til að varpa ljósi á það
sem þau hafa valið að sýna – draga
sjálfa listasöguna fram í listum sam-
tímans, eða mynda brú á milli tíma-
bila í listasögunni. Þessi hugmynd
er í samræmi við viðleitni þeirra til
að mynda tengsl við rýmin sem sýn-
ingin er í, því auðvitað búa rýmin
líka yfir sögu – meira að segja það
sem er uppblásið og tákn framtíð-
arinnar.
Hugmyndin er ekki afleit í sjálfu
sér. Hún er augljóst andsvar við því
sem Robert Storr, sýningarstjóri
Feneyjatvíæringsins, leggur upp
með í ár, en hann sagði í ávarpi sínu
þar að „þó þar sé horft fram á við, þá
sé ekki litið til baka“.
Öfugt við Storr horfa Beurgel og
Noack meðvitað til baka, ekki síst til
að afhjúpa að alþjóðavæðing er ekki
nýtt fyrirbrigði. Að þeirra mati má
merkja alþjóðavæðingu allt frá þeim
tíma er mennirnir tóku að ferðast,
því auðvelt er að rekja áhrif eins
menningarheims á annan í gegnum
listasöguna. Þannig vísa þau til
áhrifa austrænnar menningar í
gömlum málverkum, þar sem þekk-
ing þess tíma er þau voru unnin á af-
hjúpast í bakgrunninum – í pers-
neskum teppum, kínversku
silkiveggfóðri, o.s.frv. Þegar þessum
verkum er teflt saman við áþekka
sjónræna reynslu úr samtímanum,
svo sem verk Danica Dakic, El Do-
rado frá þessu ári, kemur í ljós ákeð-
ið pólitískt og efnahagslegt sam-
hengi. Í safninu Wilhelmshöhe er
þessi leið áberandi, þar sem Breugel
og Noack stilla samtímaverkum upp
innan um gömlu, klassísku safneign-
ina. Viðlíka tilraun til afhjúpunar má
einnig finna í verkum þar sem
neysluvara úr vestrænum samtíma
er sett í annað samhengi – til að
mynda í götumynd frá Kína. Í verki
Lu Hao, Chang’an street frá síðasta
ári hverfur listamaðurinn til hefð-
bundinnar, raunsæislegrar drátt-
hefðar þar sem götumynd einnar
götu í Peking er skráð með fornum
hætti. Útkoman er sláandi, kín-
verskar padógur í bland við McDo-
nalds-veitingastaði og fornir trjá-
garðar undir hraðbrautum sem í
huga flestra ættu frekar heima í Los
Angeles en Peking.
Róttækasta verkið af þessu tagi
er þó án efa Terraced Rice Field Art
Projekt Kassel, eftir Sakarin Krue-
On. Þar er ráðist á sjálfa Wilhems-
höhe – Arnarhól þeirra Kasselbúa –
og honum breytt í hrísgrjónaakra á
stöllum. Í verkinu er þúsaldargömul
landbúnaðarhefð, undirstaða lífsvið-
urværis almúgans í heilli heimsálfu,
notuð til að umbylta hæð sem fram
að þessu hefur verið táknræn fyrir
þá aðalshefð er mótaði vestræna ný-
lendustefnu fyrri alda. Undir minn-
ismerki borgarinnar, gamalli höll
sem þar trónir í hefðbundnum hall-
argarði, sitja nú hrísgrjónin í vatni á
stöllum – fullkomlega framandlegir
þrátt fyrir kunnugleikann við fæðu-
tegundina. Þarna er nýlendustefn-
unni snúið á hvolf og menningarlegt
myndmál nýtt til hins ýtrasta.
Gallinn við þessa leið að hug-
myndafræði samtímans kemur þó
berlega í ljós þegar farið er að skoða
sýningarnar á Documenta. Ein-
stökum verkum listamanna er til að
mynda dreift á hina ólíklegustu staði
í sýningunni og engin leið að gera
sér grein fyrir þeim í samhengi –
sem höfundarverki einstaklinga.
Margir hafa því gagnrýnt Beurgel
og Noack harðlega fyrir að-
ferðafræði sína á þeim forsendum að
þau sýni listamönnunum ekki til-
hlýðilega virðingu. Þau hafi einfald-
lega fórnað listrænni framvindu,
einkennum og sérstöðu einstakling-
anna til þess að færa sönnur á sína
eigin söguskoðun.
Hlutur kvenna áberandi og
vonandi til marks um ný
viðmið í listheiminum
Þótt mjög auðvelt sé að sjá stóra
galla á tilraun Beurgels til að gera
samtímanum skil þá verður að hrósa
honum fyrir hversu hlutur kvenna á
Documenta 12 er stór. Greinarhöf-
undur minnist þess t.d. ekki að hafa
séð jafnhátt hlutfall kvenkyns lista-
manna á nokkurri stórsýningu fram
að þessu. Verkum Mary Kelly,
bandarískrar listakonu sem á list-
rænar rætur sínar að rekja til
kvennabaráttu sjöunda áratugarins,
var til að mynda gert mjög hátt und-
ir höfði. Hún beitir því persónulega/
kvenlega til að afhjúpa samfélags-
gerðina í verkum sem nánast und-
antekningalaust vísa til femínisma
eða þjóðfélagslegra álitamála á borð
við stríðsrekstur.
Það er því ekki nóg með að til
Kassel hafi verið kallaðir listamenn
víðsvegar að, „utan“ hins „miðlæga“
vestræna heims, heldur einnig af
þeim menningarlega „jaðri“ sem
konur hafa verið taldar tilheyra.
Þótt Beurgel og Noack hafi auðvitað
sínar hugmyndir um hvers vegna
þau kusu að fara þessa leið er hún
óneitanlega gömul í hugmynda-
fræðilegum skilningi – reyndar ein
grundvallarforsenda póstmódern-
ískrar uppstokkunar sjötta og sjö-
unda áratugarins.
Þegar svo mörgum listamönnum
af „jaðri“ alþjóðlega listheimsins er
ýtt inn á þá miðju sem Documenta
sýning óhjákvæmilega er þá er ljóst
að eðli málsins samkvæmt er hlutfall
þegar „heimsþekktra stórstjarna“
óvenjulega lágt (þótt slíkt sé auðvit-
að afstætt og fari einungis eftir því
hvort maður tilheyrir miðjunni eður
ei). Það er ekki víst að þeim Beurgel
og Noack takist að skapa einhverjar
nýjar „stórstjörnur“ á Documenta
12. En ef svo kynni að fara er bara
að vona að þær muni blika skært á
sínum „jaðri“ og gæða hinn al-
þjóðlega listheim meira umburð-
arlyndi í garð þeirra sem staðið hafa
utan meginstefnu vestrænna sam-
tímalista undanfarna áratugi.
hugrekki?
sína á þeim forsendum að þau sýni listamönnunum ekki tilhlýðilega
sérstöðu einstaklinganna til þess að færa sönnur á sína eigin söguskoðun
á gólfinu. Hrísgrjónaakurinn Viðsnúningur sjónrænnar og pólistískrar hefðar í Kasselborg.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 2007 5