Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2007, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 2007 7
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
Ein kunnasta óperusöngkona síð-ustu aldar, Beverly Sills, lést á
mánudag 78 ára. Það er varla ofsög-
um sagt að hún hafi verið eftirlæti
óperuvina í Ameríku; hún var ekki
einungis ein flottasta kólorat-
úrsöngkona síns
tíma, heldur var
líka margt í lífi
hennar sem stuðl-
aði að því að gera
hana að þeirri
stjörnu sem hún
varð. Hún var fjög-
urra ára þegar hún
kom fyrst fram, og
þá undir nafninu
Bubbles. Hún
dansaði, steppaði
og söng. Níu ára hóf hún söngnám
hjá Estelle Liebling sem hafði kennt
hinni sögufrægu Amelitu Galli-
Curci. Sextán ára var Beverly Sills
farin að syngja með farandóperu-
flokkum um öll Bandaríkin og tutt-
ugu og fimm ára var hún ráðin til
New York City-óperunnar, þar sem
hún var strax elskuð og dáð. Beverly
Sills giftist kunn-
um blaðamanni,
Peter Greenough,
og gekk þremur
dætrum hans í
móðurstað. Sam-
an eignuðust þau
líka börn, þar á
meðal dótturina
Muffy, sem
reyndist heyrn-
arlaus. Sills var
orðin fertug þegar hún debúteraði í
Evrópu; sló í gegn á La Scala, og það
var loks þá sem virðulegu Metropo-
litan-óperunni þóknaðist að bjóða
henni að syngja þar. Beverly Sills
var tíður gestur á sjónvarpsskjánum
og kom oft fram í þáttum, meðal
annars Johnny Carson Show,
Prúðuleikurunum og gamanþáttum
Danny Kaye og Carol Burnett. Eftir
að glæstum söngerli hennar lauk tók
hún sjálf að sér að sjá um spjallþátt í
amerísku sjónvarpi. Ferill hennar
var engan veginn
bundinn við óp-
erusviðið, þótt
þar hafi hún unn-
ið sína stærstu
sigra. Árið 1979
varð hún stjórn-
andi New York
City Opera, og
vann afrek í að
leita uppi unga,
óreynda söngv-
ara og gefa þeim
verðskulduð tækifæri, auk þess sem
hún þótti sýna dirfsku í verkefnavali.
Þá lækkaði hún miðaverð umtals-
vert. Með þessum aðgerðum náði
hún fram aukinni aðsókn, og NYCO
fékk viðurnefnið „Almenn-
ingsóperan“, meðan Metropolitan-
óperan þótti alltaf draga taum hinna
íhaldssamari og efnameiri.
Fyrir stjórnunarafrek sín var hún
eftirsótt, og árið 1994 varð hún
stjórnarformaður Lincoln Center,
og gegndi því starfi í átta ár. Eftir
það varð hún stjórnarformaður Met-
ropolitan-óperunnar, og var jafn-
farsæl þar.
  
Loks kom að því að blásið var tilleiks í Tsjaíkovskí-keppninni í
Moskvu – mestu tónlistarkeppni
samtímans. Keppnin er haldin á
fjögurra ára fresti, en var frestað í
fyrra af óupplýstum ástæðum. Að-
eins tvisvar áður hefur það gerst í
sögu keppninnar, að enginn fékk pí-
anóverðlaunin eftirsóttu – enginn
var nógu góður. 202 ungir tónlist-
armenn tóku þátt í keppninni í ár,
flestir frá ríkjum Sovétsins gamla og
Asíulöndum. Japönsk stúlka, Ma-
yuko Kamio, hreppti fiðluverðlaun-
in, og Rússinn Sergei Antonov fékk
sellóverðlaunin, þrátt fyrir að hafa
þurft að spila annan konsert en hann
ráðgerði, vegna þess að hljómsveitin
kvaðst vera búin að „gleyma“ því
sem hann ætlaði að spila. Söng-
verðlaunin hreppti sópransöng-
konan Albina Shagimuratova, sem
þykir efni í mikla stjörnu.
TÓNLIST
Sills minnst á
Frægðarstéttinni.
Beverly Sills
Sills sem Lucia di
Lammermoor
Eftir Árna Matthíasson
arnim@mbl.is
Það er kannski fulllangt gengið að kalla Donvan Vliet furðufugl, en hann stendurvissulega undir því að vera sagður sér-vitringur, í það minnsta ef litið er til þess
sem eftir hann liggur, því hans bestu verk, sem eru
jafnframt með því besta sem kom út á sjöunda og
áttunda áratugnum, eru eiginlega engu lík; ótrúleg
samsuða af blúsuðu súru rokki og magnaðri fram-
úrstefnu, nánast óskiljanlegri á köflum. Gott dæmi
um það er meistaraverkið Trout Mask Replica og
svo sú skífa sem hér er gerð að umtalsefni, Shiny
Beast (Bat Chain Puller).
Don Glen Vliet, sem breytti nafni sínu í Don van
Vliet og gaf út undir listamannsheitinu Captain
Beefheart, var samherji og samstarfsmaður
Franks Zappas um hríð sem var yfirleitt til góðs.
Hann var verðandi myndlistarmaður, og þótti efni-
legur í meira lagi, þegar hann kynntist Zappa og
ákvað að verða tónlistarmaður. Hann kenndi sér
sjálfur á saxófón og munnhörpu sem voru hans
helstu hljóðfæri upp frá því. Töfrasveit sína, The
Magic Band, stofnaði hann 1964.
Beefheart átti í sífelldum útistöðum við útgáfu-
fyrirtæki sín, enda áttu ýmsir erfitt með að skilja
hvað hann var að gera, ekki síst þeir sem ætluðu að
græða á því. Hann hætti því í tónlistinni hvað eftir
annað eftir að hafa lent í útistöðum við útgefendur
og það var ekki fyrr en honum var gefinn laus taum-
urinn að hann sýndi hvað í honum bjó með Trout
Mask Replica.
Enn héldu vandræði hans áfram, hljómsveit-
arfélagar hans gengu úr skaftinu og hættu og enn
stóðu útgefendur honum fyrir þrifum. Trout Mask
Replica kom út 1969 og þó hann hafi gefið út nokkra
skífur á næstu árum má segja að hann hafi ekki
hrokkið almennilega í gang aftur fyrr en 1978 þegar
Shiny Beast (Bat Chain Puller) kom út.
Líkt og með önnur verk Beefhearts er erfitt að
lýsa því sem fram fer á skífunni. Víst er það ein-
hverskonar blús, en menn þurfa að hlusta nokkuð
oft til að átta sig á hvað er á seyði, ná skiptingunum
og tilbrigðunum og ekki síst ná að skilja hvert hann
er að fara í textunum, sem er býsna snúið og iðulega
ómögulegt. Hvað á hann til að mynda við í snilld-
arlaginu Tropical Hot Dog Night: „Tropical Hot
Dog Night/Like Two Flamingos in a Fruit Fight“?
Á eftir Shiny Beast (Bat Chain Puller) komu
tvær fínar plötur, en 1982 hætti Beefheart alveg að
fást við tónlist vegna alvarlegra veikinda. Síðan hef-
ur lítið til hans spurst, en áhrifin má finna víða þó
menn geri sér ekki alltaf grein fyrir því hvaðan þau
koma.
Einhverskonar blús
POPPKLASSÍK
Eftir Atla Bollason
bollason@gmail.com
T
ónlistarunnendur geta í dag notið
tónlistar hvar og hvenær sem er,
og þeir eru ekki bundnir við plötu
vikunnar heldur geta þeir haft allt
plötusafnið sitt með sér í einum
fisléttum spilastokki (eða tón-
hlöðu, eða ípóða eða hvað við eigum að kalla
„flakkara“ af þessu tagi upp á okkar ylhýra).
Dýr hljómflutningstæki eða aðgangur að raf-
magni og hátölurum eru algjört aukaatriði –
hver getur nú valið sér eigin hljóðrás við loftið í
Sistínsku kapellunni, undirstrikað framandleika
frumskógarins; nú eða bara stytt sér stundir
meðan beðið er eftir strætó.
Enn fremur er margfalt auðveldara að nálg-
ast tónlist héðan og þaðan úr heiminum en var
fyrir fáeinum árum. Netið er ótæmandi brunnur
„löglegra“ MP3-skráa með sveitum sem eru að
reyna að koma sér á framfæri og „ólöglegra“
skráa með tónlistarmönnum sem hafa þegar
náð nokkrum árangri. Sértu áhugamaður um
georgískt indírokk eða gvatemalskan svartmálm
þá ættirðu að geta haft upp á hvoru tveggja
gegnum Netið meðan áhuginn hefði líklegast
kostað þig fínkembingu á reykmettuðum plötu-
búðum í evrópskri stórborg eða ferð til heima-
landsins fyrir ekki svo löngu.
Stafræn eftirlíking
Stafræna undrið hefur þó sínar neikvæðu hlið-
ar. Hljómgæði stafrænna skráa sem eru hent-
ugar til niðurhals eru oft bagaleg, og í nær öll-
um tilfellum verri en á geisladisknum eða
vínylplötunni sem er fáanleg (eða illfáanleg) í
næstu verslun. Þetta er vegna þess að skrár í
fullum gæðum eru enn of stórar fyrir þá band-
vídd sem flestir hafa yfir að ráða, svo ekki sé
talað um áhrifin sem rándýr umframbæti hafa á
símreikninginn.
Stafrænar skrár skortir einnig einn uppá-
haldseiginleika þessa greinarhöfundar, og þann
sem hann telur einna mikilvægastan, næstum
jafnan tónlistinni sjálfri: efnislega tilveru. Skrár
eru ekki áþreifanlegar – þær eru ekki í strang-
asta skilningi orðsins. Þær lykta til að mynda
ekki, þær hafa enga áferð, á þeim eru engar
myndir né texti; maður verður ansi ringlaður
ætli maður sér að rýna í bókstafina sem staf-
ræn yfirfærslan hefur í för með sér.
Geisladiskar líktu eftir þessu efnislega formi
– þeim fylgdi bæklingur með myndum og texta
og diskurinn sjálfur varð að vera til staðar svo
unnt væri að leika tónlistina. En á þeim er í
grunninn sami ágalli og á hljóðskránum: Þeir
líkja aðeins eftir hljóði, þeir eru ekki hljóðið.
Stafrænt hljóð tekur nokkrar stikkprufur úr
hverri hljóðbylgju og dregur síðan svo þá álykt-
un að fyrst hljóðbylgjan sé svona hér og svona
þar, þá hljóti hún að vera eitthvað á þessa vegu
þar á milli. Hljóðið á geisladiskum tekur að vísu
stikkprufu af þessu tagi 44.100 sinnum á sek-
úndu, og með nýrri tegundum geisladiska er
það gert allt að 96.000 sinnum á sekúndu – en í
grunninn breytir það engu, stafrænan gerir ein-
ungis tilraun til að nálgast hljóðið án þess að
geta nokkurn tímann verið viss um að end-
urskapa það nákvæmlega.
Eðlisfræðileg eftirmynd
Á vínylplötum má hins vegar heyra (og sjá, og
snerta, og bragða og lykta af) hljóðið sjálft. Vín-
yllinn er eðlisfræðileg eftirmynd hljóðsins eins
og það kom inn í vinnuborð upptökustjórans,
þeirra tóna sem hljómsveitin lék. Hátalararnir í
stofunni endurskapa þá röskun á loftsameindum
sem átti sér stað inni í hljóðverinu nokkrum
dögum, mánuðum, árum eða áratugum fyrr –
ekkert sirkabát neitt. 44.100 er kannski há tala,
en hverri sekúndu má deila niður í hið óend-
anlega, og óendanleikinn að rúmum fjörutíu og
fjórum þúsundum frádregnum er enn hærri
tala; tala sem segir til um fjölda þeirra augna-
blika sem skortir í eftirmynd geisladisksins.
Vitanlega er málið þó ekki alveg svona ein-
falt, sérstaklega í nútímanum. Flestar plötur
eru teknar upp með stafrænum upptökubúnaði
sem endurskapar boð hljóðnemanna aldrei full-
komlega og því hefur umtalsverð síun átt sér
stað þegar vínylplatan er að lokum pressuð. Þar
koma heildaráhrifin, eða skynjunin, eða áran,
við sögu. Vínylplötur eru stærri, þyngri og allt í
allt eigulegri en geisladiskar eða tölvuskrár.
Þær endast lengur, eru iðulega fallegri, og
þrátt fyrir allt saman þá eru þær í einum skiln-
ingi hljóðið sjálft, eins og skýrt er frá hér að of-
an. Yfir þeim hvílir einhver helgi, einhver
stemmning; það er unaðslegt að draga plötu úr
umslagi, passa sig að ata hana ekki út í ein-
hverju, blása af henni rykið og leggja svo eyrun
við nálina eftir að hún er farin að feta sig inn
eftir plötunni og heyra hvernig hljóðið verður
til án nokkurrar mögnunar, eins og flytjend-
urnir séu enn að leika tónlist sína á öðrum stað,
á öðrum tíma.
Dauði geisladisksins
Sumir myndu kalla þetta snobb – en ég er langt
í frá einn á báti. Staðreyndin er sú að sala á
vínylplötum er að aukast, og þvert á það sem
margir halda koma langflestar plötur (sem
koma á annað borð út í sæmilegu upplagi) út á
vínyl. Sjálfur keypti ég mér nýjar plötur (í
fyllstu merkingu orðsins) með Arcade Fire, Art
Brut, Justice, Jóhönnu Newsom og mörgum
fleirum í síðustu viku, þótt ég hafi að vísu þurft
að leita út fyrir landsteinana. Vínyleintökin
geymi ég heima inni í skáp – með hreina sam-
visku því listamaðurinn, útgefandinn og plötu-
verslunin fengu borgað, hljómgæðin eru sem
best verður á kosið, öll umgjörð er á stórum,
fallegum fleti, þau eru hljóðeðlisfræðilegar eft-
irmyndir o.s.frv. – en á leiðinni í vinnuna hlusta
ég á sömu plötur gegnum spilastokkinn.
Umræddum plötum þurfti ég að vísu að hala
niður eftir krókaleiðum en það færist í vöxt að
útgefendur láti ókeypis (og „löglegt“) niðurhal
fylgja vínylplötum sínum. Þannig er komið til
móts við þá sem vilja njóta þægindanna sem
fylgja stafrænunni í bland við ótvíræða kosti
vínylsins. Geisladiskurinn var ekkert nema
millibilsástand í illa hönnuðu plasthulstri – nú
er kominn tími til að hlaða diskunum inn á tón-
hlöðuna og dusta rykið af vínylnum á meðan.
Vonandi verða allir útgefendur jafnfljótir að
taka við sér og þeir sem láta stafrænu skrárnar
fylgja við vínylkaup. Þegar svo er komið er
bara að vona að íslenskar plötuverslanir fari að
panta meiri vínyl.
Megi geisladiskarnir rykfalla
Tónlist á stafrænu formi verður sífellt útbreidd-
ari eftir því sem svonefndum spilastokkum fjölg-
ar. Hins vegar hefur stafsetningin haft óvænt
áhrif í för með sér – sala á vínylplötum er, þvert
á það sem margir halda, að aukast.
Plötur „Yfir þeim hvílir einhver helgi, einhver stemmning; það er unaðslegt að draga plötu úr um-
slagi, passa sig að ata hana ekki út í einhverju, blása af henni rykið og leggja svo eyrun við nálina...“