Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Morgunblaðið/Kristinn
Náttúran Hvernig förum við þá að því að taka ákvarðanir sem eru upplýstar og vit er í? spyrja Áslaug og Gunnar í grein sinni. Íslenskt bygg undir Glóðafeyki í Skagafirði.
Eftir Áslaugu Helgadóttur,
Landbúnaðarháskóla Íslands, og
Gunnar Stefánsson, Háskóla Íslands
Á
hörmungartímum íslensku
þjóðarinnar, þegar „ásýnd
jarðar var ekki björt“, gerði
Eggert Ólafsson „auð og
indæli ættjarðar sinnar“ að
yrkisefni í sínu frægasta
kvæði, Búnaðarbálki. Það var ort til að stappa
stálinu í Íslendinga og opna nýja sýn á landið
og möguleika þess. Í kvæðinu er náttúran
verk guðs sem manninum ber að þakka fyrir,
en hann á líka að nýta sköpunarverkið.
Búnaðarbálkur fjallar þannig um manninn og
stöðu hans í veröldinni og er maðurinn mið-
lægur en ekki guð. Pétri Gunnarssyni varð tíð-
rætt um Eggert Ólafsson í hugvekju á sam-
komu háskólastúdenta 1. desember 1988:
„Dæmi hans ætti að vera okkur sístæð fyrir-
mynd. Það er þessi áttavilla í mannlífsgang-
verkinu sem Eggert deildi á í sinni samtíð,
þoka yfir markmiðum og leiðum. Nú sem þá
hlýtur að vera forsenda fyrir fögru mannlífi að
það sé vit í því og að við njótum þess að lifa
því.“
Það sem kveikti þessi hugrenningatengsl
var viðtal við Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur
utanríkisráðherra í Morgunblaðinu sunnudag-
inn 27. maí sl. þar sem hún var spurð um
möguleika á sátt í samfélaginu um náttúru-
vernd og auðlindanýtingu. Hún svarar: „Við
eigum að leitast við að taka upplýstar ákvarð-
anir sem byggjast á rannsóknum, en ekki
ákvarðanir sem við sjáum eftir á að voru tekn-
ar í fljótræði miðað við þá heildarhagsmuni
sem voru í húfi.“
Að yrkja land og nýta
Hvernig förum við þá að því að taka ákvarð-
anir sem eru upplýstar og vit er í? Hvernig
sjáum við til þess að ekki sé þoka yfir mark-
miðum og leiðum? Flestir eru sammála um að
við eigum rétt á og að okkur beri að nýta land-
ið, okkur til framfæris, yndis og ánægju. Við
eigum jafnframt að nýta auðlindir skynsam-
lega og með ábyrgum hætti. Hins vegar grein-
ir menn oft á um leiðir, þ.e. hvað sé eðlileg nýt-
ing og hvað eigi að vernda. Ágreiningurinn
snýst oft um tvö ólík viðhorf til stöðu manns-
ins í náttúrunni.
Annars vegar hefur verið litið á manninn
sem eðlilegan hluta náttúrunnar, afsprengi líf-
fræðilegrar þróunar eins og aðrar lífverur. Þá
eru vistkerfi, sem maðurinn hefur skapað, s.s.
tún, akrar og ræktaður skógur, eðlilegur hluti
lífríkisins en ekki náttúruspjöll. Náttúruvernd
felst þá í því að varðveita fjölbreytileika líf-
ríkis og náttúru, varðveita jarðveg, vatn og
andrúmsloft, og ofnýta ekki auðlindir en ekki
að banna aðkomu mannsins að náttúrunni.
Hins vegar hefur maðurinn verið talinn frá-
brugðinn öðrum lífverum og þá af allt öðrum
toga en önnur fyrirbæri þessa heims. Litið er
á manninn sem „framandi afl“ í náttúrunni
sem þurfi að vernda hana gegn, allt nátt-
úrulegt sé gott en mannanna verk miklu síðri.
Slík afstaða getur leitt menn í ógöngur og orð-
ið til þess að vísindalegum rökum sé hafnað en
í staðinn stuðst við huglæg viðhorf án vís-
indalegs rökstuðnings. Andstaða við erfða-
tæknina er ágætt dæmi um þetta. Á sama hátt
má segja að ofurtrú á athafnasemi mannsins
og von um skjótan gróða villi mönnum oft sýn.
Teknar eru huglægar ákvarðanir án þess að
fyrir liggi vísindaleg sannindi. Hér nægir að
nefna ákvarðanir um virkjanir án undangeng-
ins mats á hagkvæmni og ákvarðanir um fisk-
veiðikvóta án tillits til langtímaafraksturs.
Ótti við inngrip vísindanna í náttúruna get-
ur tekið á sig sérkennilegar myndir og ekki
alltaf leitt til rökrænna niðurstaðna. Stjórn-
málamenn í Evrópu hafa til dæmis enn ekki
treyst sér til þess að heimila ræktun erfða-
breyttra plantna nema í mjög takmörkuðum
mæli. Þannig má ekki rækta plöntur, sem hafa
fengið gen frá jarðvegsbakteríunni Agrobac-
terium tumefasciens til að þola úðun með hin-
um vel þekkta Roundup-illgresisseyði, þó það
geti haft umhverfislegan ávinning í för með
sér. Rökin eru að erfðabreyttar plöntur valdi
hugsanlega skaða á umhverfinu og heilsu
manna þótt ekki hafi enn tekist að sýna fram á
að svo sé. Hins vegar eru á markaði plöntur
sem hafa verið kynbættar með stökkbreyt-
ingum svo að þær þoli illgresiseyði. Þær má
rækta hvar og hvenær sem er án sérstaks
leyfis. Stökkbreytingar má kalla fram með
röntgengeislum, gammageislum, nifteindum
og ýmsum sterkum efnum sem koma óreiðu á
erfðaefni plöntunnar. Kynbætt hafa verið yfir
2.000 yrki algengra nytjaplantna með þessum
grófu aðferðum, þar af hefur um helmingur
verið settur á markað síðustu 20 ár. Eru þess-
ar plöntur eitthvað minna erfðabreyttar eða
náttúrulegri en þær sem hafa verið kynbættar
með aðferðum erfðatækninnar?
Er náttúran algóð?
Beitingu vísinda og tækni er oft stillt upp sem
andstæðu við ósnortna náttúru. Þannig raski
maðurinn náttúru sem er í jafnvægi, allt fari
úr skorðum og breytingarnar séu óaftur-
kræfar. Kenningar Darwins segja okkur hins
vegar að náttúran sé síbreytileg, breyting-
arnar verði án þess að neinn stýri þeim eða
skipuleggi og að náttúran sé langt frá því að
vera algóð, sbr. Heiðlóarkvæði Jónasar. Vissu-
lega geta athafnir mannsins haft ýmsar hætt-
ur í för með sér en vert er að muna að vísinda-
menn leita einnig leiða til þess að draga úr
neikvæðum áhrifum mannsins. Galdurinn er
að finna aðferðir sem gera okkur kleift að vega
og meta hugsanlegar hættur og mögulegan
ávinning með skynsamlegum hætti.
Varúðarreglan er gjarnan notuð þegar vega
skal og meta þá áhættu sem náttúrunýting
hefur í för með sér fyrir umhverfi og heilsu
manna. Margar skilgreiningar eru til á hug-
takinu og algengt er að vísað sé til Ríó-yfir-
lýsingarinnar frá 1992: „Þar sem hætta er á al-
varlegu og óafturkræfu tjóni ætti ekki að nota
ónóga vísindalega þekkingu sem tilefni þess að
fresta aðgerðum … til þess að koma í veg fyrir
umhverfisspjöll.“ Á Vísindavef Háskóla Ís-
lands er skilgreiningin eftirfarandi: „Varúðar-
reglan kveður á um að þegar vísindaleg óvissa
sé til staðar um afleiðingar framkvæmda fyrir
umhverfið, skuli náttúran njóta vafans.“ Hér
er miklu sterkar að orði kveðið, þótt vitnað sé í
Ríó-yfirlýsinguna, en uppruna þessarar útgáfu
má rekja til Wingspread-yfirlýsingarinnar frá
1998 sem virðist hafa verið tekin gagnrýnis-
laust upp af flestum.
Hvað þýðir að eitthvað sé óafturkræft?
Við fyrstu sýn virðist þetta vera skynsamlegt
og augljóst, að fara þurfi varlega ef á ferðinni
er raunveruleg hætta á alvarlegu tjóni. Hins
vegar má spyrja: Hvað felur í sér hættu? Hvað
er alvarlegt tjón? Hversu alvarlegt þarf það að
vera? Hvað þýðir að eitthvað sé óafturkræft?
Vandinn er að færa má fyrir því rök að hver
sem er geti vísað til varúðarreglunnar hvar og
hvenær sem er. Það getur leitt til þess að
stjórnvöld láti stjórnast af blaðaskrifum,
þrýstingi frá hagsmunasamtökum og ótta al-
mennings þegar taka skal ákvarðanir um
hvort leyfa skuli einhver nýmæli. Ef vísinda-
legra staðreynda er ekki lengur krafist verða
duttlungar í stað raka allsráðandi. Öllu alvar-
legra er þó að varúðarreglan ýtir undir til-
hneigingu í hinum vestræna heimi til að ein-
blína um of á áhættu, á kostnað hugsanlegs
ávinnings, einkum fyrir þá sem minna mega
sín. Aftur má nefna erfðatæknina, sem ekki
má hagnýta í Evrópu, en felur í sér möguleika
fyrir þróunarlöndin til þess að framleiða ódýr-
ari og hollari matvæli.
Varúðarreglan getur verið þörf áminning
um að okkur beri að fara varlega í umgengni
okkar við náttúruna en hún getur líka haft
alvarlegar afleiðingar fyrir frekari þróun vís-
inda og tækni og leitt til stöðnunar ef enginn
vilji er til þess að taka áhættu.
Stundum er gerður greinarmunur á skyld-
um hugtökum, „varúðarreglu“ (precautionary
principle) sem hefur verið lýst hér að ofan og
„varúðarnálgun“ (precautionary approach), en
varúðarnálgun er gjarnan notuð til að koma í
veg fyrir augljósa ofnýtingu auðlinda. Þótt
sömu orð séu notuð, s.s. „náttúran njóti vaf-
ans“ og „ekki skal bíða með mótaðgerðir þótt
vísindaleg rök liggi ekki fyrir um skaðsemi
nýtingaraðferða“, þá hefur varúðarnálgunin
verið áberandi þegar þurft hefur að móta
raunhæfa nýtingarstefnu eða reglur um við-
brögð við ofnýtingu.
Ýmsar aðferðir hafa verið þróaðar til að ná
fram sjálfbærri nýtingu auðlinda. Við upptöku
aflareglu í þorski um 1995 var notuð öll tiltæk
þekking um þorsk og um samspil þorsks,
loðnu, rækju og sjávarspendýrastofna við
smíði reiknilíkans til að meta efnahagsleg
áhrif af mismunandi aflareglum. Stjórnvöld
tóku þessar vísindalegu niðurstöður, kynntu
þær ítarlega almenningi og náðu þannig sátt-
um um ákvörðun.
Fáar ef nokkrar aðrar ákvarðanir um fisk-
veiðar hafa leitt jafnsnöggt til jafnmikilla já-
kvæðra breytinga í lífkerfinu (breytt hegðun
fisksins, torfumyndun, minni afföll). Þó var
höfuðástæða þess að aflareglan var tekin upp
miklu fremur efnahagsleg og næstu ár á eftir
mátti sjá miklar breytingar í formi aukins afla
á togtíma, sem svarar til minni kostnaðar við
veiðar. Áhrifin sáust áfram, þar til saman fór
að aðferðir við stofnmat brugðust og veiði varð
talsvert umfram aflareglu. Þessi formlega
ákvörðun um skynsamlega nýtingu til langs
tíma er einsdæmi í sögu fiskveiðistjórnunar á
Íslandi en skammtímahagsmunir og hags-
munir minnihlutahópa ráða hins vegar miklu
við árlegar ákvarðanir. Frá þjóðhagslegu sjón-
armiði er hagkvæmara að notaðar séu nýting-
arreglur til langs tíma og brýnt að það verði
gert fyrir sem flestar auðlindir.
Aflareglan og áhrif mannsins
Þegar rætt er um áhrif veiða á dýrastofna er
því oft slegið fram að áhrif veiða hljóti að vera
hverfandi. Slík umræða heldur t.d. áfram um
rjúpu, jafnvel eftir að mælingar sýndu að á
meðan á tveggja ára friðun stóð urðu miklu
minni afföll fullorðinnar rjúpu heldur en áður.
Á síðustu öld jukust afföll í þorskstofninum á
heildina litið frá 1928 er mælingar hófust.
Undantekningar eru þó síðari heimsstyrjöldin,
útfærsla landhelginnar og upptaka aflareglu,
allt af mannavöldum. Hér eru áhrif mannsins
augljós en engu að síður eru órökstuddar til-
finningar og hagsmunir einstakra háværra
veiðimanna teknir fram yfir rök, gögn, þekkta
líffræði og áratuga rannsóknir, svo tala mætti
um flótta frá rökhyggju.
Svo að við minnumst aftur orða Ingibjargar
Sólrúnar þá er brýnt að stjórnvöld, sem taka
ákvarðanir, séu fær um að greina hismið frá
kjarnanum og geri greinarmun á hagsmuna-
tengdum bábiljum og niðurstöðum sem byggja
á rannsóknum. Þótt vísindi séu óviss er engin
ástæða til þess að velja í staðinn hjátrú og
hindurvitni.
Samspil manns og náttúru
Hér rýna höfundar í orðræðu umhverfismál-
anna í dag og spá í hvernig ákvarðanir eru
teknar. Þau segja nauðsynlegt að verja rétt
mannsins til þess að nýta sér þær náttúru-
auðlindir sem landið okkar býr yfir. Jafn-
framt þurfi að fara fram með gát og beita vís-
indalegum aðferðum til að skera úr um hvað
megi nýta og hvað skuli vernda.
Um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda, áttavillur í mannlífsgangverkinu og varúðarregluna
TENGLAR
...........................................................
Ítarefni má finna á:
http://www.hi.is/~gunnar/lesbok