Morgunblaðið - 07.02.2008, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. FEBRÚAR 2008 27
ið að skrifa,“ sagði Sverrir einu sinni,
„ef engir eru lesendur.“ Honum var
það hvorttveggja ánægja og uppörv-
un að vita til þess, að hann átti fjöl-
mennan lesendahóp.
Vandaðir og vökulir rithöfundar
eru sífellt að læra, auka við þekkingu
sína, heyja sér orðaforða og bæta
verklag sitt. Svo var það um Sverri
og hann fór víða í smiðju, hvert held-
ur var í lausamál Heines, biblíuna
eða í aðra staði. Hann kunni ekki að-
eins skil á vinnubrögðum og aðferð-
um sagnfræðingsins, heldur einnig
skálda og rithöfunda. Hann gekk að
verki eins og byggingameistari, sem
veit hvaða eigindir smíðin á að hafa
til þess að hún standist þær kröfur,
að hún teljist góð og gild. Hann skrif-
ar í Helgafell 1953, bls. 108: „Til þess
að skrifa góða essay, jafnvel þótt
mjög alþýðleg sé, þarf djúptæka
þekkingu á viðfangsefninu, kunnáttu
í meðferð máls og stíls og síðast en
ekki síst, kunnáttu í að byggja upp
ritgerð svo að vel fari. Það er sann-
arlega ekki nóg að kunna að spinna
lopann. Það þarf að kunna að byrja
og enda, kunna að raða staðreyndum
og hugsunum, svo að ekki þvælist
hvað fyrir öðru, en ritgerðin fái hæfi-
legan stíganda og nokkra reisn.“ Það
er óhætt að segja það, að Sverrir hafi
náð tökum á þeim galdri, sem hann
hefur hér lýst, og hann hafi skipað
sér til sætis hjá snjöllustu ritgerða-
höfundum Íslendinga. Í ritgerðum
hans fer allt saman: söguleg yfirsýn,
skarpskyggni, tilþrifamikið orðfæri,
mannúðleg viðhorf og ríkur skilning-
ur á hlutskipti alþýðu, sem ævinlega
hefur verið höfuðsetin af höfuð-
skepnum og valdastéttum.
Sverrir Kristjánsson var meðal
áheyrilegustu útvarpsfyrirlesara
þjóðarinnar, en ríkisútvarpinu ber
að þakka margt af því, sem eftir
hann liggur á prenti, og á það sína
sögu. Þeir hafa aldrei verið ofhaldnir
og síst auðgast, sem þurft hafa að
framfleyta sér á einföldum gagn-
fræðaskólalaunum, og svo var því
farið um Sverri, auk þess sem honum
var ekki ráðdeild gefin. Eins og svo
margur annar í landi yfirvinnunnar
drýgði hann tekjur sínar með rit-
störfum, þótt ekki geti annarrar leið-
ar fátæklegri. Hann fór því snemma
á fjörurnar við ríkisútvarpið með er-
indi sín og varð þar tíður gestur, en
sú stofnun mátti heita eini aðilinn í
landinu sem keypti hugverk og galt
fyrir það möglunarlaust að vísu eftir
eigin gjaldskrá. Það er skemmst frá
að segja, að ríkisútvarpið reyndist
Sverri ekki einungis tekjulind heldur
hinn áhrifamesti kennarastóll, þar
sem hann gat flutt fræði sín í áheyrn
alþjóðar allt frá Reykjanestá norður
á Langanes.
Margt hefur valdið því, að Sverrir
lagði mesta rækt við ritgerðaformið.
Hann hafði ekki þolinmæði til þess
að sitja lengi í einu við ritstörf, en
einnig komu til fjárhagsástæður og
lifnaðarhættir, enda voru ritstörfin
hjáverk, unnin í stopulum tómstund-
um. Hann var skorpumaður við
skriftir, en það merkir þó ekki, að
hann hafi kastað til þeirra höndum,
því að hann tók sér jafnan góðan
tíma til þess að safna efnivið, brjóta
hann til mergjar og móta, áður en
hann lét til skarar skríða. Þegar
hann loksins settist við skrifborðið,
sem hann bar yfirleitt ekki við, fyrr
en komið var fram um miðnætti,
vann hann ósleitilega og lét sér iðu-
lega ekki verk úr hendi falla fyrr en
hnigið var að rismálum. Einu sinni
var Sverrir að því spurður, hvernig
hann færi að því að mæta til kennslu
eftir svona langar vökustundir ýmist
við skriftir eða sumbl. „Mér nægir að
kasta mér niður eina til tvær stund-
ir,“ svaraði hann, „og ef ég næ að
raka mig, er ég sem stálsleginn“.
Tími sá, sem fer í að festa efni á
blað, er ekki einhlítur mælikvarði á
verktíma rithöfunda. Jafnvel stutt
blaðagrein sem vandað er til, getur
átt sér drjúgan undirbúning, og svo
hefur það verið með obbann allan af
ritsmíðum Sverris. Vorið 1955 stóð
landspróf yfir í Gagnfræðiskóla
Vesturbæjar við Öldugötu, og litu
kennarar eftir því, að það væri
þreytt eftir settum reglum. Í einni
stofunni sat Sverrir við kennarapúlt-
ið, handlék tóbaksdósirnar og tók í
nefið endrum og eins. Fyrir framan
sig hafði hann tvær bækur vænar,
tímaritin Skinfaxa og Rétt, sem hann
las í milli þess sem hann leit upp og
litaðist um. Öðru hverju reis hann úr
sæti sínu og gekk um gólf. Þar sem
tíminn silaðist áfram drepseint, innti
ég Sverri eftir því, hvort hann
þreyttist ekki á yfirsetum. Hann tók
því víðs fjarri, þessar kyrrlátu stund-
ir kæmu sér vel. Hann notaði þær til
þess að lesa og íhuga efni, sem hann
væri með á prjónunum. Ekki löngu
síðar birtist grein Sverris um Jónas
Jónsson frá Hriflu sjötugan, snilld-
arleg rissmynd af hinum aldna
stjórnmálamanni. Þegar grein þessi
barst í tal, kvaðst Sverrir hafa verið
dulítið feiminn við að láta lokaorðin
frá sér fara, lýsinguna á pólitískri
jarðaför Jónasar. Það þætti víst ekki
til siðs að hafa hátt um útfarir manna
á stórafmælum þeirra, þótt pólitísk-
ar væru. Hvað um það, þá líkaði Jón-
asi afmæliskveðjan svo vel, að hann
stofnaði til góðs kunningsskapar við
Sverri, hringdi til hans öðru hverju,
meðan báðir lifðu, til þess að ræða
um þjóðmálin, en á þeim hafði hann
sívakandi áhuga, þótt langt væri um
liðið, síðan pólitísk útför hans var
gerð.
Stundum hefur því verið fleygt, að
Sverrir væri ekki til mikilla afkasta
og lítið lægi eftir hann, en þessi skoð-
un mun eiga sér rætur í ýmsar áttir.
Ritsmíðar Sverris birtust á við og
dreif í blöðum, tímaritum og bókum,
svo erfitt hefur verið að fá yfirsýn yf-
ir þær. Þá var alkunna, að hann gerði
sér oft glaðan dag, því hann taldi að
besta ráðið til þess að sigrast á
freistingunum væri að falla fyrir
þeim. Og hver annar en Sverrir sást
tíðum á ferli um götur borgarinnar
um háannatímann, þegar guðhrætt
fólk og skilvíst var að vinna fyrir
þjóðarbúið. Og þegar hann brá sér
inn fyrir dyr á safnhúsinu við Hverf-
isgötu, var hann jafnan á snöggri
ferð. Þegar betur er að gætt, þá hef-
ur Sverrir skilað miklu og vönduðu
dagsverki og furðumiklu, ef hafðar
eru í huga þær aðstæður, sem hann
bjó við. Skerfur hans til almennrar
fræðslu um sagnfræðilegt og bók-
menntalegt efni var meiri en flestra
fræðimanna, og ritsmíðar þær, sem
hann samdi og lét birta, mundu fylla
nokkrar meðalstórar bækur, ef tínd-
ar væru saman, en auk þess átti
hann ýmsan efnivið í fórum sínum,
t.a.m. í sögu Dagsbrúnar. Af þessu
má ljóst vera, að Sverrir hefur ekki
setið auðum höndum um dagana.
Annað mál er það, að menn hafa vilj-
að fá meira frá honum að heyra. Þeir
sakna þess, að honum skyldi ekki
auðnast að semja sitt magnus opus,
samfellt rit um tímabil Jóns Sigurðs-
sonar, ennfremur Dagsbrúnarsög-
una og framhaldið af mannkyns-
sögubindinu um miðaldir.
Í ritgerðarsafninu Ræður og riss,
sem út kom 1962, telur Sverrir sig
hafa birt í blöðum og tímaritum um
170 ritgerðir stórar og smáar, og síð-
ar bættust fjölmargar við þetta safn.
Auk fjölmargra ritgerða um Ís-
landssögu og veraldarsögu skrifar
Sverrir allmargar greinar um sam-
tímaviðburði og þróun heimsmála í
Rétt, Þjóðviljann, Tímarit MM,
Helgafell og Annál erlendra tíðinda
(1950). Margar greinar Sverris af
þessu tagi eru frábrugðnar venjuleg-
um fréttaskýringum að því leyti, að
hann leitast við að bregða sögulegu
og félagslegu ljósi á viðfangsefnið og
setja það þannig í víðara samhengi
en ella. Á fáu lesefni vinnur tönn tím-
ans eins hratt og á fréttaskýringa-
greinum, en enn er talsverður bógur
eftir í þessum greinum Sverris. Þá
eru þær og til vitnis um það, hvernig
róttækur maður skilur og skýrir þá
atburði, sem í kringum hann gerð-
ust.
Sverrir skrifaði marga ritdóma
um sagnfræðirit og skáldverk. Eftir
Sverri liggja fjölmargar greinar um
bókmenntir. Meðal þeirra skálda og
rithöfunda, sem hann fjallaði um
voru: Johann Wolfgang v. Goethe,
Heinrich Heine, Georg Brandes,
Maxim Gorki, Stephan G. Stephans-
son og Þórbergur Þórðarson. Sverr-
ir lýsti ýmsum samferðamönnum
sínum, þegar sérstakt tilefni var til,
heilsaði upp á þá, er þeir áttu stór-
afmæli, og kvaddi þá, er þeir voru
allir.
Á síðustu áratugum hefur Íslend-
ingum bæst við ný bókmenntagrein,
þar sem eru listrænar sögur og
þættir af mönnum og atburðum
þjóðarsögunnar. Höfundar slíkra
verka nota sagnfræðilegan efnivið og
leitast við að fylgja staðreyndum
trúlega, en fylla í eyðurnar þegar
heimildir þrýtur. Þessi efni sníða
þeir listrænan búning. Jón Helgason
ritstjóri hefur iðkað þessa bók-
menntagrein einna lengst og verið í
henni manna snjallastur. Sigurður
Arnalds útgefandi fékk þá Sverri og
Tómas Guðmundsson til þess að
semja þjóðlífsþætti eða mannlífs-
myndir handa tímariti sínu Satt. Síð-
ar hóf hann að gefa út þessa þætti í
bókum, sem báru heitið Íslenzkir ör-
lagaþættir, og komu út 10 bækur á
árunum 1964 til 1973. Í þáttum sín-
um fjallar Sverrir yfirleitt um ein-
staka menn, en þættirnir eru í flest-
um tilvikum ekki einföld ævirakning
heldur jafnframt lýsing á aldrafari
og þjóðfélagsháttum. Með bestu rit-
gerðum Sverris af þessu tagi eru
þættir hans um Hallgrím Pétursson,
Odd Sigurðsson lögmann, Jón Þor-
láksson á Bægisá og Sigurð Breið-
fjörð.
Sverri Kristjánssyni nægði ekki
að sitja í kyrrlátu sæti kennarans og
fræðimannsins. Hann leit á það sem
skyldu sína að vinna þjóðmálaskoð-
unum sínum og þeim stjórnmála-
flokki, sem hann fylgdi að málum,
allt sem á hans færi var. Hann var
það sem Frakkar kalla homme en-
gagé, virkur borgari. Einn þátturinn
í pólitísku starfi Sverris var að fara í
framboð fyrir Sósíalistaflokkinn í
Rangárvallasýslu í þingkosningun-
um haustið 1942 og í Gullbringu- og
Kjósarsýslu 1946. Þeir, sem þá hirtu
hinn pólitíska urtagarð, sáu skjótt,
að arfi hafði komist í hann. Þegar
Sverrir, þessi sonur malarinnar og
borgarstrætanna, réðst í framboð í
Rangárvallasýslu, einu flekklausasta
sveitakjördæmi landsins, sagði blað
bænda, Tíminn 24. september 1942,
að Sósíalistaflokkurinn hefði senni-
lega sent hann þangað í framboð til
þess að gleðja Klemenz Kristjánsson
(bróður sinn), en piltungur þessi
hefði um mörg ár verið þekktur í
Kaupmannahöfn undir nafninu mest
fjandmaður kornyrkjunnar á Ís-
landi. Skömmu síðar, 29. september,
segir sama blað í greinarstúfi með
fyrirsögninni Glerbrotið á haugnum:
„Til þess að svala reiði sinni [vegna
greina Hermanns Jónassonar um af-
rek sósíalista í dýrtíðarmálinu], hefir
Þjóðviljinn fengið glerbrot eitt, sem
lengi var að flækjast á sorphaugum
borgarinnar við Eyrarsund, til að
skrifa níðklausu í dálka sína um Her-
mann Jónasson. Lætur glerbrotið
allmikið yfir sér og þykist víst vera
orðið eins og heil flaska síðan komm-
únistar hirtu það af götu sinni og
töldu það borið til mannvirðinga
austan fjalls. En glerbrotið verður
aldrei annað en glerbrot, og auðnu-
leysingi verður jafn auðnusnauður,
þótt hann leggi stund á að ófrægja
sér vitrari og giftudrýgri menn.“
Þessa ófegruðu mannlýsingu hafa
margir eignað Jónasi Jónssyni frá
Hriflu, en dr. Aðalgeir Kristjánsson
kveðst hafa það eftir Sverri og hann
frá Jónasi, að Jón Eyþórsson hafi
haldið þarna á penna.
Pólitísk afskipti Sverris voru þó
einkum fólgin í því að semja pólitísk-
ar og menningarlegar ádeilugreinar
og hugvekjur. Í þeim efnum haslaði
hann sér ákveðinn völl, en þeystist
ekki á gandreið yfir þjóðmálin. Hann
greip jafnan ekki til pennans, nema
honum þætti mikið við liggja í þeim
stórmálum, sem efst voru á baugi hjá
þjóðinni, eða honum þótti mörland-
inn hafa uppi þvílíka tilburði, að þeir
lágu vel við höggi og unnt var að hafa
af þeim nokkra skemmtun. Í þessum
greinum beitti Sverrir ýmsum tón-
tegundum, í hinum fyrri var honum
tamast að vanda um og hirta, í hinum
síðari að hæðast og skopast, en
hversu þykkjuþungur, sem hann var,
varaðist hann að ergjast og hafa allt
á hornum sér. Þeir Íslendingar eru
ekki margir, sem iðkað hafa listræna
blaðamennsku, en Sverri má vafa-
laust skipa á bekk með þeim sem
fremstir hafa verið á þessu sviði,
Gesti Pálssyni, Jónasi Jónssyni frá
Hriflu, Þórbergi Þórðarsyni, Hall-
dóri Laxness, Árna Jónssyni frá
Múla og Gunnari Benediktssyni.
Sverrir sá um útgáfu á blaðagrein-
um Jóns Sigurðssonar í tveimur
bindum og Reisubók séra Ólafs Eg-
ilssonar. Þá liggur talsvert af þýð-
ingum eftir Sverri, bæði á ritum um
þjóðfélagsmál og skáldverkum.
Sverrir Kristjánsson var þrí-
kvæntur. Fyrsta kona hans var Erna
Einarsdóttir og áttu þau tvö börn,
Einar Ragnar og Guðrúnu Vigdísi,
þau skildu; önnur kona hans var Jak-
obína (Bína) Tulinius, er lést fyrir
nokkrum árum, og þriðja kona hans
var Guðmunda Elíasdóttir. Með
Björgu Sigurjónsdóttur átti Sverrir
son, Sigurjón flugmann hjá Land-
helgisgæslunni. Sverrir var röskur
meðalmaður að hæð og þrekvaxinn,
breiðleitur og hárprúður, rómurinn
skýr og karlmannlegur og fasið kvik-
legt. Maðurinn var hinn vörpulegasti
og hafði alla burði erkibiskups í re-
nesanskum stíl. Hann var jafnan
léttur í lund og skrafhreifinn.
Tungutak hans var frábært og gat
hann mörgu til tjaldað, stálminni, lit-
ríku orðfæri, raddbrigðum og lát-
bragði og ekki síst sjón til þess að sjá
fleiri litbrigði veraldarinnar en flest-
um er auðið. Hann var alþýðlegur í
viðmóti og stirðnaði aldrei í stífum
kraga embættismennsku og lær-
dóms. Þess vegna leituðu margir hjá
honum ráða, rithöfundar og fræði-
menn, og þeir komu ekki að tómum
kofanum, því að hann var ævinlega
reiðubúinn að fræða, örva og veita
holl ráð, en efling íslenskra bók-
mennta í víðustu merkingu var hon-
um hugfólgin.
Ef eitthvað er til, sem kallað er
borgaraleg meðalhegðun, þá hirti
Sverrir ekki um hana. Hann naut
þess, sem lífið hafði að bjóða, hreifst
eins og Lúther af föngulegum kon-
um, ljúfum veigum og góðum skáld-
skap. Hann var ekki þess sinnis að
slá hendi á móti að gera sér glaðan
dag og gerði sér engan mannamun,
en þjóraði og gladdist jafnt með ráð-
herrum sem rónum, listamönnum
sem landhlaupurum, því að á slíkum
stundum voru allir guðsútvaldir.
Sverrir var ekkert áfjáður að teljast
til hinna syndlausu og öðrum kom
heldur ekki í hug að bendla hann við
þá, en fyrir bragðið komst hann ekki
í sama flokk og marhnúturinn, sem
Benedikt Gröndal telur með öllu
syndlausan. Þótt aldurinn færðist yf-
ir Sverri, hvarf hann aldrei langt frá
sínum uppruna, strákurinn var æv-
inlega ríkjandi í honum.
Veröldin lét ekki ávallt blítt við
Sverri, því að ýmislegt reyndist hon-
um andstreymt, sonarmissir, lang-
varandi veikindi miðkonunnar og
embættisstarf sem honum var óljúft.
Og á ýmsu gekk í þjóðmálum og
heimsmálum, sumt sem vakti honum
gleði, annað vonbrigði. En hvernig
sem veltist, lét hann ekki deigan síga
og var alltaf staðfastur í þjóðmála-
skoðun sinni, en í þeim efnum var
hann hvorki hverfull né auðunninn. Í
ritsmíðum sínum skoðaði og lýsti
Sverrir vegferð mannsins sem mik-
ilfenglegu drama fullu af þversögn-
um, en í eigin lífi lét hann oftast eins
og tilveran væri gáskafullur leikur,
þrunginn kátbroslegum tiltækjum
og meinlegum tilvikum, fullur af
ábyrgðarlausum unaðssemdum og
ljúfum kræsingum, en hefði svona til
mótvægis dálítið ívaf af jarðnesku
galli og mannlegum breyskleika. Líf-
ið var honum þannig áþekkt þeim
gleðileikjum, sem settir eru á svið á
fjölum leikhúsanna. Í þessum gam-
ansama leik tók Sverrir fullan þátt
og naut flestum mönnum fremur, en
hvernig sem frammistaðan er, fær
enginn umflúið einn góðan veðurdag
að leika lokaþáttinn. Röðin hefur
þegar komið að Sverri og hann er
genginn út af sviðinu, en hin mann-
lega kómedía heldur áfram, þótt
snillingur hverfi bak við tjaldið.
Jón Guðnason,
prófessor í sagnfræði
(Greinin, sem er örlítið stytt,
birtist upphaflega í Sögu,
tímariti Sögufélagsins, XIV. 1976)
Árið 1975 var Pétur Pét-
ursson þulur spyrill í þætt-
inum „Maður er nefndur“-
Sverrir Kristjánsson,
sagnfræðingur . Lögbann
var sett á sjónvarpsþáttinn
en því var aflétt eftir að
það fór fyrir dómstóla.
Örlygur Sigurðsson
teiknaði fræga mynd
þar sem fjórir íslenskir
kráargestir á árum áður
teyga ölið. „Gleði sem
löngu er liðið/lifnar í
sálu minni“ .... Hangir
myndin á Hvids- Vinstue
í Kaupmannahöfn, Ís-
lendingum sem þangað
koma til mikillar ánægju
og yndisauka.