Sjómannadagsblaðið - 04.06.1961, Síða 50

Úr bókinni u
Almenna bókafélagið hefur nýlega
gefið út bókina „Hafið“, sem Unn-
steinn Stefánsson efnafræðingur lief-
ur ritað og séð um útgáfu á fyrir
félagið. í þessu alþýðlega fræðslu-
riti, sem er um 300 blaðsíður að
stærð, hefur Unnsteini tekizt prýði-
lega að setja fram í ljósu máli, fjöl-
breyttan fróðleik um hafið, strauma
þess, vinda, veðráttu og margt fleira,
sem hverjum þeim er að einhverju
leyti byggir afkomu sína á sjósókn
eða við siglingar, er æskilegt að vita
nokkur deili á.
Með leyfi höfundar og útgcfanda
fer hér á eftir stuttur útdráttur úr
bókinni, úr tveimur köflum hennar:
Efnafræði og aflabrögð.
Þar eð plöntusvifið er aðalfæða
dýrasvifsins og dýrasvifið aftur fæða
ýmissa stærri sjávardýra, liggur
nærri að álykta, að lífsskilyrði
margra nytjafiska séu í nánum
tengslum við næringarefnaforðann á
hverju hafsvæði. Sú ályktun er studd
niðurstöðum fjölmargra rannsókna.
Umfangsmiklar rannsóknir hafa
leitt í ljós, að ekki er eingöngu um
að ræða árstíðabundinn mun í fos-
fatmagninu, heldur er einnig tals-
verður mismunur milli ára. Eng-
lendingar hafa í mörg ár athugað
fosfatmagnið, í Ermarsundi á ýms-
um árstímum, ennfremur svifmagn-
ið og fjölda fiskseiða. A tímabilinu
frá 1924 til 1930 reyndist fosfatmagn-
ið í byrjun hvers árs töluvert hærra
en á tímabilinu eftir 1930. Það, sem
vakti þó sérstaka athygli brezku vís-
indamannanna var það, að fjöldi
fiskseiða, sem fékkst í strammaháf
að sumri, var í nánu samræmi við
fosfatmagnið í ársbyrjun. Fjöldi
seiða árin eftir 1930 var því töluvert
minni en á tímabilinu fyrir 1930.
Aflaskýrslur brezkra fiskiskipa, sem
stunduðu veiðar á þessum slóðum,
voru og í samræmi við þetta, því að
í ljós kom, að meðalsumarafli af háf
í Ermarsundi, fór að verulegu leyti
eftir fosfathámarki vetrarins á und-
an. Þessi niðurstaða þótti að vonum
hin merkasta, ekki sízt fyrir þá sök,
að hér sáu menn hilla undir þann
möguleika að spá fyrir um aflabrögð
HAFID"
út frá næringarinnihaldi sjávarins.
Nánari rannsóknir síðustu ára
benda þó til þess, að málið sé engan
veginn svo einfalt, að fosfatmagnið
eitt saman ráði úrslitum um grósku
sjávar við Ermarsund, heldur muni
vanta í hinn fosfatsnauða sjó önnur
ólífræn sporefni og auk þess bæti-
efni af lífrænum uppruna, sem nauð-
synleg séu, til þess að auðugur
plöntugróður geti þrifizt.
Eftirtektarvert er, að undan ósum
stórfljóta ber oft mjög mikið á kísil-
þörungum. Má í því efni nefna mjög
fróðlega athugun, sem gerð var á
sambandinu milli úrkomu og afla-
bragða við strendur Noregs. Það
kom í ljós, að aflamagnið á síldar-
vertíðinni við Suður-Noreg í lok
vetrar fór í meginatriðum eftir úr-
komumagninu mánuðina á undan,
og sama máli gengdi um þorskver-
tíðina við Lofóten snemma vors.
Fljótt á litið virðist þessi niðurstaða
næsta furðuleg og óskiljanleg. Málið
skýrist þó við nánari athugun. Sé
úrkoma mikil, vex framburður
vatnsfalla til sjávar og þá um leið
magn ýmissa mikilsverðra næring-
arsalta (einkum kísilsambanda), sem
lítið er af í sjónum. Plöntugróðurinn
á landgrunnsvæðinu verður þá meiri
og lífsskilyrði bæði svifdýra og botn-
dýra af þeim sökum betri. Ekki er
óhugsandi, að mismunandi fram-
burður ánna hér við suðurströnd-
ina hafi einhver áhrif á lífskjör gróð-
urs og dýra á Selvogsbankasvæðinu,
og væri fróðlegt að rannsaka það
nánar.
Þótt auðug átusvæði og fengsæl
fiskimið megi alla jafna þakka hag-
stæðum gróðurskilyrðum plöntu-
svifsins, eins og nefnt hefur verið
hér að framan, eru þó dæmi hins
gagnstæða. I Norðursjónum og víðar
hafa menn veitt því athygli, að fiski-
göngur virðast forðast vissar þör-
ungategundir. Á þessu fyrirbrigði
hafa aðallega komið fram tvær skýr-
ingar. I fyrsta lagi hefur verið á það
bent, að þörungagróðurinn nær há-
marki nokkru áður en dýrasvifið.
Fiskurinn haldi sig því ekki á mikl-
um þörungasvæðum einfaldlega
vegna þess, að þar sé engin fæðu-
dýr að hafa. Fiskar í ætisleit sæki
aftur á móti á þau svæði, þar sem
mikið er af dýrasvifi, en þar éti
svifdýrin plöntumar upp á skömm-
um tíma. Á síldveiðisvæðinu norð-
an Islands veiðist sjaldan eða aldrei
síld á miklum þörungasvæðum, enda
oftast lítið um rauðátu, þar sem
plöntugróður er mikill. I öðru lagi
hefur komið fram sú skýring, að
sjávardýr forðist vissar þörungateg-
undir vegna eituráhrifa. Og visst er
um það, að sumar tegundir svipu-
þörunga gefa frá sér banvænt eitur
Á gróðursælum og hlýjum hafsvæð-
um, þar sem mikið berst til sjávar
af úrgangsefnum frá landi, myndast
stundum óhemju breiður af þessum
þörungum, sem lita sjóinn rauðleit-
an. Eitrið í þeim, er 10 sinnum sterk-
ara en stryknín. Verkar það einkum
á öndunarfærin. Flestum þeim dýr-
um, sem komast í tæri við slíka þör-
unga, er bráður bani búinn. Af þess-
ari ætt er þörungategund sú, er
veldur eitrun í skelfiski. Á ákveðn-
um stöðum og tímum safnast tals-
vert af þessu eitri í skelfiskinum.
Talið er, að flest sjávardýr geti
þolað miklar breytingar á súrefnis-
magninu, án þess að bíða tjón af.
Dýralíf þróast t. d. víða mjög vel á
þeim svæðum í austanverðu Kyrra-
hafi, þar sem súrefnismagnið er mjög
lítið. Á einstaka stað hefur þó kom-
ið í ljós, að fari súrefnismagnið nið-
ur fyrir ákveðið lágmark, getur það
haft mikil áhrif á útbreiðslu fiski-
stofnanna. Þannig er það til dæmis
við strendur Chile. Aðalnytjafisk-
urinn á þeim slóðum nefnist „mer-
luza”, og er af hákaættkvíslinni
(merluccius). Uti fyrir Valpariso
veiðist hann á takmörkuðu svæði á
landgrunninu milli 100 og 150 metra
dýpi. Bezti veiðitíminn er október-
nóvember. I lok desember tekur að
heita má alveg fyrir veiðarnar á
svæðinu, en skömmu síðar veiðast
kynstur af hák sunnar með strönd-
inni. Rannsóknir síðustu ára benda
ótvírætt í þá átt, að göngur háksins
standi í nánu sambandi við ástand
sjávarins.
Nafngiftir Hafsvæða
Að því er séð verður í fornritum
34 SJÓMANNADAGSBLAÐIÐ