Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 8

6
Atli Harðarson
HUGUR
brigðhyggjukenninga úr lausu lofti gripnar. Menn geta þá velt því
fyrir sér hvemig best sé að lifa lífinu óhræddir við allar langsóttar
frumspekikenningar um slík og þvílík efni.
En hvað er þá frjáls vilji? Frelsishugtakið er þekktast af stjóm-
spekilegum umræðum. Þar tala menn um málfrelsi, atvinnufrelsi,
ferðafrelsi og svo framvegis. Með þessu frelsistali er yfirleitt átt við
sjálfræði einstaklinganna. Menn njóta málfrelsis ef þeir ráða sjálfir
hvað þeir segja, atvinnufrelsis ef þeir ráða sjálfir hvað þeir taka sér
fyrir hendur og ferðafrelsis ef þeir ráða sjálfir hvert þeir fara. Að vera
frjáls í þessum hversdagslega skilningi er það sama og að ráða sér
sjálfur.
Getum við heimfært þennan skilning frelsishugtaksins upp á
notkun þess í spurningunni: „Hafa menn frjálsan vilja?" Áður en við
reynum það er líklega best að við áttum okkur svolítið á hvað
spumingin þýðir.
Þegar talað er um frjálsan vilja getur tæpast verið átt við að viljinn
ráði sér sjálfur enda er vandséð hvaða merkingu það hefur að segja að
vilji manns ráði sér sjálfur. Helst væri hægt að skilja slíkt tal svo að
viljinn sé einhvers konar einstaklingur sem býr inni í mönnum og
stjórnar þeim. Slík hugmynd er vitaskuld fráleit. Vilji manns er ekki
sjálfstæður veruleiki heldur sértekning af vitundarlífi hans og
athöfnum. Vilji minn er ekki aðgreindur frá ákvörðunum mínum,
viðleitni og gildismati neitt frekar en hegðun mín er aðgreind frá
gerðum mínum, látæði og talanda. Hafi tal um frjálsan vilja einhverja
merkingu þá hlýtur það að þýða að menn ráði sjálfir hvað þeir vilja
en ekki að vilji þeirra ráði sjálfur hvað hann gerir.
En hvað þýðir það að einhver ráði sjálfur hvað hann vill? Til að
svara þessari spurningu þurfum við að gera okkur grein fyrir því að
þegar sagt er að maður ráði einhverju sjálfur þá er átt við að hann geti
haft það eins og hann vill. Ráði ég til dæmis sjálfur hvort ég horfi á
sjónvarpið í kvöld þá fer það hvort ég sest fyrir framan það eða ekki
að einhverju leyti eftir því hvort ég vil heldur.
Hvemig er hægt að fá vit í þá hugmynd að menn ráði sjálfir hvað
þeir vilja? Menn ráða einhverju ef (og aðeins ef) þeir geta haft það
eins og þeir vilja. Hljóta menn þá ekki að ráða hvað þeir vilja ef þeir
geta viljað það sem þeir vilja? Þessi spurning virðist vera hrein og
klár endaleysa.