Ný saga - 01.01.1989, Qupperneq 10

Guðmundur Hálfdanarson
Var frjálshyggjan
forsenda fyriróánægju
íslenskra bænda með
einokunan/erslunina ?
Hræðslan við lausamennsku var ríkjandi fram á þessa öld. Því réði hinn ævaforni ótti Islendinga við að
þurfa að framfæra sér vandalaust fólk. Ætli þetta fólk hafi þurft á slíkri hjálp að halda?
mannastyrks til annarra en
bama, gamalmenna og sjúkra
myndi auka framleiðsluna stór-
kostlega: „Látum letingjana
flosna upp og eiga sig. Þeir eru
átumein landsins. Það er land-
hreinsun af þeim.“ Skoðanir
Schierbecks falla vel að kenn-
ingum frjálshyggjunnar og
minna okkur um leið á að því
fór fjarri að hún hefði endilega
mannúð að leiðarljósi.15 Ekki
er ólíklegt að leysing allra hafta
á atvinnufrelsinu án einstak-
lingsábyrgðar hefði leitt til
óbærilegra útgjalda fyrir út-
svarsgreiðendur eins og sam-
félagsbyggingu og efnahagslífi
var háttað á síðari hluta 19-
aldar. En ekki fékkst meirihluti
fyrir því að gefa öllum frelsi og
um leið að beita fátæklingum á
gaddinn í þeirri von að þeir
myndu bjarga sér. Vandamálið
leystist síðar með vaxandi hag-
vexti og útþenslu atvinnulífsins
þannig að okkur hefur reynst
unnt að fara báðar leiðirnar í
einu, þ.e. að hafa fullt atvinnu-
frelsi en viðhalda samt víðtækri
aðstoð við þá sem minna mega
sín í samfélaginu. Það eigum
við meðal annars að þakka
íhaldssemi forfeðra okkar og
formæðra.
VERSLUNARFRELSI
EÐA EINOKUN
Þeirri hugmynd var varpað fram
í fyrsta hefti Nýrrar sögu, að
þrátt fyrir nokkra íhaldssemi ís-
lenskra framámanna í málum
sem snertu persónufrelsi þá
megi greina óyggjandi áhrif frá
frjálshyggju á öðrum sviðum
strax á fimmta áratug 19. aldar -
sérstaklega livað varðar versl-
unarfrelsið.16 Ekki þarf að fara í
grafgötur með það að fá áhuga-
mál brunnu jafn heitt meðal ís-
lendinga og óskin um afnám
síðustu leifa einokunarverslun-
arinnar. Bænarskrám rigndi yfir
fyrstu þingin og einlæg trú á
mátt verslunarfrelsisins til ís-
lands viðreisnar kemur víða
fram í bréfum.17 En var frjáls-
hyggjan einhver forsenda fyrir
óánægju íslenskra bænda með
einokunarverslunina? Mér er
mjög til efs að dönsk einokun
hafi nokkurn tíma verið vinsæl
á íslandi og þurfti þar enga
frjálshyggju til. Séra Stefán
Ólafsson í Vallanesi gaf t.d.
dönskum kaupmönnum ekki
háa einkunn í kveðskap sínum
um „Danskinn:“ 18
Danskurinn og fjanskurinn á
Djúpavog,
hann dregur að sér auðinn
við brimseltu sog
með fjandlega gilding og
falska vog,
færi betur reyrðist um
hálsinn hans tog...
Stefán lést árið 1688 og verður
tæplega sakaður um frjáls-
hyggju, þrátt fyrir hatur sitt á
danskri verslunareinokun.
Það sama verður fyrir ef við
skoðum nánar hvað íslendingar
áttu við þegar þeir töluðu um
verslunarfrelsi. Þá kemur í ljós
að það bar lítinn svip af því sem
var að gerast í löndunum í
kringum okkur. Tilgangur
frjálsrar verslunar í augum
frjálshyggjumanna, líkt og fysíó-
krata á undan þeim, var að hún
tryggði best verkaskiptingu
innanlands og á milli landa. Þar
8