Íslenzk tunga - 01.01.1965, Blaðsíða 96
94
ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR V
bók S. Blöndals eru m. a. tilfærðar eftirtaldar merkingar sagnarinn-
ar: 1) ‘ólga’, 2) ‘búast til að æla’ (elgja hálsinn B. H. ), 3) elgja
upp ‘æla fæðunni upp í munninn’ (um jórturdýr). Þá eru og ýmis
dæmi um no. elgur í merkingunni ‘krapavaðall, vatnsflaumur’ allt
frá Guðmundi Andréssyni og fram á okkar daga, og matelgur
‘græðgi’ kemur fyrir í orðabókarhdr. Lbs. 220 8vo (frá öndverðri
19. öld) og talið austanmál.
Ég hef áður tæpt á því, að dýrsheitið og Óðinsnafnið elgur eigi
ekkert skylt við það orð, sem hér hefur helzt verið til umræðu. Hins-
vegar sýnist mér, að elgur í margvíslegum merkingum öðrum
(‘vatns-, krapa- eða leirflaumur, kafald, hríðarkóf, skafmold, svelj-
andi, kjaftavaðall, þeysingsreið, matgræðgi, mathákur’ o. s. frv.) sé
í rauninni eitt og sama orð og skylt so. elgja. Skýring E. Lidéns,
að elgur eigi skylt við lat. algor ‘frost, kuldi’,1 getur því með engu
móti staðizt, enda er hún eingöngu reist á merkingarskilgreiningu
Björns Halldórssonar á orðinu sem og merkingartilbrigðinu ‘krapa-
vaðall’. En tengslin við kulda og snjó eru hér algert aukaatriði;
merkingarkjarni orðstofnsins er ‘flaumur, rennsli’, svo sem aug-
ljóst er, þegar litið er á merkingartilbrigðin í heild, bæði nafn-
orðsins og sagnarinnar. Út frá þessum merkingarkjarna er það líka
skiljanlegt, að so. elgja gat merkt bæði ‘belgja upp’, ‘renna niður’
og ‘æla’, og má geta þess t. d., að í norskum mállýzkum táknar so.
elgja að spúa en í færeysku að þamba. Sennilega á orðstofn þessi
skylt við ísl. so. œla (< *alhian?) og no. örgull ‘krapavaðall’
(< *ölgull).
Um ættartengsl við önnur germönsk eða indóevrópsk mál er allt
óvissara, en hugsanlegt, að orðstofninn eigi eitthvað skylt við lþ.
alken ‘ösla í for, ata’, lat. ulva ‘vatnagróður’, lit. álksna ‘pollur’ og
e. t. v. lat. ulcus, gr. hélkos ‘sár, graftrarkýli’.
Kjöllur, kjaldur
1 orðabók Sigfúsar Blöndals segir, að no. kjöllur merki ‘skjálfti’,
1 Sjá Jan de Vries, Altnordisches elymologisches Wörterbuch (Leiden 1961),
100, með tilvísun.