Vera - 01.05.1996, Blaðsíða 23

hafa nokkur atriði oröið til að ýta stöðu forsetans sem sameiningar-
tákns fram á ystu nöf. Nægir þar að nefna þegar forseta var gert að
undirrita lög gegn verkfalli flugfreyja 1985. Atburðinn bar upp á bar-
áttudag íslenskra kvenna, 24. október ogtil að kóróna kaldhæðnina
var um að ræða kvennastétt sem sýnt hefur óvenjulegan styrk og
áræði í kjaramálum. Með hliðsjón af rikjandi hefðum átti forseti ekki
mikið val, en kannski sýnir þetta atriði I reynd hve léttvægt áhrifavald
forseta var í huga þáverandi rikisstjórnar.
En fleiri skref hafa verið stigin I umræðunni. Fram er komið laga-
frumvarp um afnám skattfrelsis forsetans. Þá má nefna áhyggjuradd-
ir vegna skorts á tímamörkum fýrir embættistíma forseta, einkum
þar sem forseti getur, með núgildandi kosningafyrirkomulagi, náð
kjöri meö tiltölulega lítið atkvæðamagn á bak við
sig. Þýðingarmest er þó umræðan um málskots-
rétt forsetans, ekki síst eftir áskoranirnar um
þjóðaratkvæði um EES-samninginn 1993. Svavar
Gestsson þingmaður hefur lýst þeirri skoðun
sinni að væntanlegir frambjóðendur eigi að skýra
afstööu sína til þess ákvæðis. Svavar heldur því
fram að það varði grundvallarhugsunina með
embættinu, sem sé einmitt að styrkja lýðræðið
og veita Alþingi aðhald. Ella hefði engan tilgang
að hafa þjóðkjörinn forseta. Ólafur G. Einarsson
þingforseti telur hins vegar að beiting málskots-
réttarins jafngildi því að forseti segi þingræðinu
stríð á hendur, sem geti kostaö afsögn rikisstjórn-
ar og þingrof. Stjórnarskrárbundin völd forseta
eru þannig í huga Ólafs nánast merkingarlaus
formsatriði. Túlkun Ólafs virðist hafa veriö ráð-
andi síðustu áratugi, a.m.k. í framkvæmd.
Þjóðhöföinginn og lýðræðiö
Því sjónarmiði vex fylgi að forsetaembættinu
megi ætla stærra hlutverk í því að styrkja lýðræð-
ið og veita þingræðinu aðhald. Málskotsrétturinn hefur þegar verið
nefndur en hann er vandmeðfarinn. Nú er komið fram lagafrumvarp
um að þriðjungur kjósenda geti krafist þjóðaratkvæðis án þess að til
atbeina forseta þurfi að koma. Slíkt yrði lýðræðinu mikil lyftistöng og
það gæti auðveldað umræðuna um hlutverk forsetans ef sá kaleik-
ur yröi frá honum tekinn. Margt fleira kemur nefnilega til. Benda má
á að forseti hefur frumkvæöisrétt og mjög frjálsar hendur um hvern-
ig hann hagar störfum sínum við myndum ríkisstjórna, eins og saga
fyrstu forsetanna sýnir okkur. Það ætti að vera óþarfi að minna á að
konur hafa allt frá kosningasigri Kvennalistans 1987 sóst árangurs-
laust eftir rlkisstjórnarvöldum. Án þess að tapa sérí hugarleikfimi er
skemmtilegt að íhuga hvort slíkt frumkvæði og frelsi forseta - nýtt til
hins ítrasta - hefði breytt einhverju þar um.
Nærtækara er þó að hugsa sér aukið áhrifavald forseta með ann-
ars konar - en þó sterkri - nærveru I þjóðlífinu. Helgi Hálfdanarson
hefur viðrað þá hugmynd að embætti forseta Islands væri sameinað
biskupsembættinu. Með þessari hugmynd (sem er eldri en væring-
arnar innan þjóðkirkjunnar) ýjar hann að þörf þjóðarinnar fyrir and-
lega forystu. Herdís Þorgeirsdóttir stjórnmálafræöingur hefur í sjón-
varpsþætti orðað það svo að forsetinn eigi að vera eins konar
öryggisventill lýðræðisins. Aðspurð lýsir Herdís því á þá leið að for-
seti með pólitískt innsæi og sterka dómgreind sem skynjar undir-
strauma þjóðfélagsins, geti orðið nokkurs konar samviska þjóðarinn-
ar eða áttaviti. Margir taka eflaust undir með Herdísi, sem segir aö
forseti óháður valdakerfum samfélagsins, gæti orðiö sá móralski
leiðtogi sem þjóðin þarf á tímum þegar samþjöppun valds og fá-
keppni eykst oggjáin milli fólksins og „establishmentsins” breikkar.
Hér gildir auðvitað að veldur hver á heldur, en sterkur persónuleiki á
forsetastóli gæti hnikað til áherslum embættisins.
Hvað gagnast konum best?
Meðan margir leitast við að ræða stjórnarfarslegt hlutverk forseta og
svigrúm til þátttöku I þjóðlífinu, hefur fram-
bjóðendaumræðan snúist um hve góðir full-
trúar þeir verði erlendis. Mikið er gert úr áhuga
á fólki, sviðsvana, tungumálakunnáttu og
þjóðernisstolti. Svanur Kristjánsson prófessor
I stjórnmálafræði hefur í blaðaviötali sagt að
núverandi forseti sé orðinn nokkurs konar „al-
mannatengill’’ erlendis í samanburði við for-
vera sinn. Hugurinn hvarflar ósjálfrátt að hlut-
verki Hófíar sem Ungfrú heims. Það er nokkuð
Ijóst að þeir sem lengst hafa verið í umræð-
unni standast þetta próf með sóma - og ekki
laust við að ýmsir hafi þar stórmennisdrauma.
Verði þetta áfram þungamiðjan ( embættinu
skiptir kannski ekki svo ýkja miklu máli hver
hreppir hnossið, við gætum þess vegna valið
með hinni þrautreyndu aðferð „ugla sat á
kvisti...” Þegar þetta er skrifaö (í miöjum apr-
íl) er undirtónn frambjóðendaumræöunnar
hins vegar að fá á sig flokkspólitískan blæ.
Nýjasti frambjóöandinn (sem aöhyllist reyndar
ekki ,,farandforseta"-uppskriftina) sá ástæðu
til að ræða framboö sitt við ráðamenn stærsta stjórnmálaflokks
landsins, eins og til að fá velþóknun þeirra á því. Sú spurning vakn-
ar hve óháður slíkur frambjóðandi verði í reynd framkvæmdavaldinu
og hinu pólitíska valdakerfi.
En hvernig horfir málið við konum? Hvers konar forseti yrði bar-
áttu kvenna best til framdráttar? Því verður ekki svaraö á einhlítan
hátt. Velta má fyrir sér hvort konum gagnist betur að framlengja eöa
endurskapa núverandi ímynd embættisins eöa virkja meira af því
„skapandi afli’’ sem embættiö býöur upp á. Það er umhugsunan/ert
í þessu sambandi aö við gerðum 1980 það sem frændur okkar Finn-
ar höfðu ekki kjark til aö gera 1994, þegar þeir höfnuðu mjög hæfri
konu í stöðu forseta. Kannski skýringin sé einmitt sú að forsetaemb-
ættið þeirra er valdastaða, andstætt okkar. Núverandi forseti okkar
hefur rutt Islenskum konum brautina af glæsileik ogfestu. En látum
ekki þar við sitja heldur spyrjum nýrra spurninga. Leggjum okkar af
mörkum til að kosningabaráttan verði hvorki flokkspólitísk né innan-
tóm vinsældakosning. Nýtum hana til þess að ræða hugmyndir og
hugtök. Ræðum orð eins og kvenfrelsi, völd, áhrif og lýðræði - og
hvernig þau tengjast. Bjóðum frambjóðendum til þeirrar samræðu og
gerum þeim Ijóst, að fleira þarf I dansinn en fagra skóna
Embætti forseta íslands hefur ekki alltaf
veriö ópólitískt í þeirri merkingu sem
það er nú. Sveinn Björnsson hafði setið
tvisvar á þingi fyrir forsetatíð sína og
þegar Ásgeir Ásgeirsson tók við embætt-
inu 1952 hafði hann verið bæði ráðherra
og þingmaður.
Heimildir
Árni Daníel Júlíusson og Jón Ólafur ísberg: Islenskur söguatlas 3. bindi. Reykjavík 1993. • Heimir Þorleifsson: Frá einveldi til lýöveldis. Islandssaga frá 1830. Reykjavík 1983."
Matthías Jóhannessen: Ólafur Thors. Ævi og störf. Reykjavík 1981. • Valur Ingimundarson: Áhrif bandarísks fjármagns á stefnubreytingu Vinstristjórnarinnar f varnarmálum árið
1956. Saga Tímarit Sögufélagsins, Reykjavfk 1995.
f rsetakosningar