Fjölnir - 04.07.1997, Page 6

Hallgrímur Helgason:
island
„Iceland is on the phone.“ Andvarpar alheims-móðir.
„Asking for Fortune and Fame, claiming it's place in the west.“
Allt er í heiminum horfið um leið og litið er augum.
Leikur sem lýst er í nótt, að morgni er frá annarri öld.
Landið er nýjasta nýtt og notað í töku myndar,
himinninn heitur skjár og útlitið skínandi bjart.
Nú koma fljúgandi frægar fegurðarhetjurnar góðu
vestan um hyldýpis haf hingað í sælunnar reit;
lengja sér lim undir súð í ljóshærðu meyjanna skauti;
sér aka í eigin frægð, og andvarpa this is it!
Hátt í eldhúsi upp, þar sem ennþá Öxará rennur
ef að skrúfað er frá, um rettur er rakin glóð.
Þar stendur Sting á þingi og Trudy vel tekið af liði.
Þar koma Bowie og Blur, BB- og ABC.
Nú fara hetjur í heimboð og limúsínur um landið
fljóta með fríðasta lið, færandi sannindin heim.
Það er svo bágt að bíða í röð og módelin munar
um að komast í blöð eða á bak bílstjóranum í neyð.
Norpandi í regni við rofabarð í sex hundruð sumur
höfum við brosað til blóðs í von um viðtal á Sky.
Nú er landið svo ljómandi kynnt, og lánað í töku myndar
himinninn bleikur og blár, útlitið alls ekki svart.
En liggur í augum upp, til hvers Öxará ennþá rennur
ofan í Almannagjá, þegar útlendir hverfa á braut?
Hann segir I'm sorry og stekkur — úr landi, í Leifsstöð hún Helga
Víst er um það: margt er annað
sem minna mætti sérhvern
fslending á þessa ást ef hann
rennir augum sínum yfir
grænu dalina með hlíðarn-
ar kvikar af nautum og
sauðum og hrossum og
lítur niður í lækina himin-
tæra — laxa og silunga
leika þar með sporðaköst-
um. Eyjarnar virðast okkur
ekki leiðinlegar þegar fisk-
urinn gengur upp í flæðar-
mál og fuglinn þekur sker og
kletta. Himinninn er heiður
og fagur; Ioftið hreint og heil-
næmt. Og sólin, þegar hún
roðar á fjöll á sumardaga
kvöldum en reykina leggur
beint upp í loftið, hvað þá er blítt og fallegt í
héruðunum! Og því fleiri lönd sem við sjáum því
ákafar girnumst við aftur til fslands.13)
En viljir þú, fslendingur, fá að marki ást á
landinu þínu þá blaðaðu í ævi þess og kynntu þér
allt það sem þar er skrifað af menntun og athöfn-
um feðra þinna. Takirðu burt það sem þeir hafa
skrásett munu þér ekki aðeins virðast Norður-
lönd æði daufleg heldur muntu finna í sögu
mannkynsins álíka skarð og stjörnufræðingurinn
ef hann vantaði leiðarstjörnuna. Kynntu þér allar
þær margvíslegu þjóðir sem í heiminum hafa
lifað frá því sögur hófust til þess nú er komið og
vittu hvað margar þú sérð jafn mannfáar, merki-
legri í forlögum sínum en fslendingar fornu voru,
feður þínir. Trúðu því að lítir þú á sögurnar og
sjáir þar rétta mynd eins og hún er þar af þjóð-
inni þinni þá geturðu ekki gleymt henni úr því
og vilt ekki láta hólmann í úthafinu fyrir öll gæði
veraldarinnar því að þú hefúr komist að því að
það er ekki landinu að kenna heldur þér mildu
fremur ef þú ert þar ófarsælli en hver önnur þjóð
í átthögum sínum.14)
Þá er enn eitt sem ekki ætti að gleyma því
það lýsir atorku íslendinga og er sérlega effirtekt-
arvert fyrir þá sem nú lifa. í fornöld fluttu menn
sjálfir á sínum skipum vörur sínar utan til ýmissa
landa og tóku í staðinn eitt og annað sér til gagns
og gamans. Þess vegna lenti allur ágóði verslunar-
innar þar sem hann átti að lenda, inni í landinu
sjálfú, af því hvorki vantaði þrek né
ilja til að vinna fýrir honum.15)
Hverjum sem rennir augunum
yfir það sem hér er sagt og bætir því
við sem hlýtur að vanta vegna þess
hvað stutdega er yfirfarið og gerir sér
þannig rétta og greinilega mynd af
forfeðrum okkar mun sýnast sama og
öðrum, að íslendingar nú á dögum séu í mörgu
úrættir frá þeim þó þjóðinni hafi í sumu farið
fram með aldrinum eftir því sem tíminn gaf
henni nýjar bendingar.16) Hann mun líka sjá að
það sem hamlar þjóðinni fremur nú en þá er ekki
síst viljabrestur, áræðisleysi og í sumu vankunn-
átta.17) Sé nú þetta svo hlýtur það að vera löngun
hvers og eins sem vill heita íslendingur að brjóta
skarð í stíflurnar og veita fram lífsstraumi þjóðar-
innar, í orði og verki, eftir sínum kröftum og
kringumstæðum.18*
Tímínn sem líður
oq veröldín sem er
Af þessari löngun áræddum við að senda heim
boðsbréf í fyrrasumar til að fá kaupendur að
þessu tímariti sem kemur nú í fyrsta sinn fyrir
almennings sjónir.19)
Tímaritin eru hentugri en flestar bækur aðrar
til að vekja lífið í þjóðunum og halda því vakandi
og til að efla frelsi þeirra, heill og menntun. í
útlöndum eru menn svo sannferðir um nytsemi
þeirra að þau eru um allan hnöttinn. Þau koma
út daglega svo þúsundum skiptir og eru lesin af
mörgum milljónum. Þau eru orðin svo ómiss-
andi siðuðum þjóðum að til dæmis þegar Karl
tíundi Frakkakonungur tók upp á því að banna
birtingu nokkurra þessháttar tímarita sem hon-
13) Hvaða nútímamaður gæfi ekki hönd sína fyrir
svona náttúruskilning? Hér er komin nothæf nátt-
úra; náttúra sem fóstrar manninn. Og hver er til-
kominn að segja að þessi skilningur hafi getið af
sér misnotkun náttúrunnar? Reyndar má segja að
þessi skilningur plús óheft ffamfáratrú (sem Tóm-
as er ekki saklaus af) hafi getið af sér misnotkun
nánúrunnar. En lausnin á vandanum sem við
stöndum frammi fyrir nú er ekki að haína þessum
náttúruskilningi Tómasar. Við eigum ekki að
reyna að varðveita náttúruna óbreytta eins og við
viljum vernda tungumálið; með því að halda henni
í óbreyttu ástandi. Það er einfaldlega andstætt
hinu síkvika lífi. Ef við sækjum lausn í samfélags-
skilning Tómasar þá eigum við að bæta viðhorf
okkar gagnvart sjálfum okkur, samfélaginu og
náttúrunni. Þetta er allt samtvinnað og fæst ekki í
stykkjatali. Og þetta bíður ekki upp á neinar bil-
legar lausnir. Markmiðið er að búa til vökult og
kvikt samfélag sem fóstrar heilsteypt fólk. Og við
treystum því að slílct samfélag níðist ekki á nátt-
úrunni. Það þýðir lítið að setja Móselög um
náttúruvernd — þú skalt ekki sorpi henda á
víðavangi — ekki ffekar en það þýðir að setja
Móselög um mannlega hegðun. Gæði sam-
félaga ráðast af því sem þegnarnir leggja
til þeirra, ekki iögunum sem þeim er
gert að fara eftir. Og kvikt samfélag
ber ekki sektarkennd gagnvart
náttúrunni né lítur á hana sem
leiktjöld fyrir líf sitt. Kvikt sam-
félag hlýtur að finna til sam-
kenndar með kvikri náttúru; það
er hluti hennar. Og slíkt samfélag
sér náttúruna á svipaðan hátt og
Tómas sá hana; eitthvað til að
nýta og nota — en ekki eitthvað
til að vernda og laga.
endar með aflitað hár aftur á byrjunarreit.
Ó þér unglinga fjöld og íslands dætur og synir!
Hvers virði er fengin frægð sem fjöllunum einum er háð?
HH * M
Fjölnir
timarit handa
6islendinqum
sumor '97
14) Hógværlega mætti orða þetta þannig: „Hættið
þessu helvítis væli. Ef ykkur finnst íslenskt sam-
félag of aumt fyrir ykkur er það sökum þess að þið
eruð sjálf aumingjar. Heimurinn er samansettur úr
allskyns samfélögum manna og það íslenska er
eins gott og flest þeirra — ef ekki betra. Og ef það
er ekki nógu gott er það fyrst og ffemst fyrir það
að íslendingar leggja ekki nóg til þess. Það eina
sem aðgreinir íslenskt samfélag ffá þeim bestu er
vantrú íslendinga á eigin samfélagi. Ef þeir tryðu
þvi að hér gæti eitthvað annað vaxið en rembing-
urinn einn myndi samfélagið blómstra. Svo einfalt
er það.“
15) Þar sem við höfúm eignast Eimskip — óska-
barn þjóðarinnar — (eða hefur það eignast okkur?)
þá er ffeistandi að taka annað dæmi ffá þjóðveldis-
öld en vöruflutninga til og ffá landinu. Það væri
þá helst bókmenntirnar. Dvergsamfélaginu ís-
lenska tókst að draga til sín áhrif erlendis ffá og
nýta þau til að búa til úr sínu eigin samfélagi
fullgildar bókmenntir, sjálfstætt tillegg til bók-
mennta- og hugmyndasögu mannkynsins. Það er
aðeins í lokuðum heimi sem afl samfélaga vex með
stærðinni. f opnum heimi með ffjálsu ferðalagi
hugmynda geta h'til samfélög öðiast nægjanlegt afl
til skapa nýjar hugmyndir. Það má jafnvel halda
því ffam að lidum samfélögum veitist það auðveld-
ara en stórum. í Aþenu til forna voru ferri frjálsir
menn en á höfúðborgarsvæðinu í dag. Og menn-
ing íslendinga á þjóðveldisöld reis jafú hátt og
raun varð á vegna þess að þeir lifðu í opnum
heimi; hafið var upplýsingahraðbraut þeirra allt ffá
Grænlandi til Miklagarðs, ffá írlandi til Rómar.
16) Hér er aftur lagður á þjóðina mælikvarði ffels-
isins. Ráðum við meiru um það í dag en á þjóð-
veldisöld hvernig samfélag eða menning okkar er?
Erum við meira lifandi þátttakendur í samfélag-
inu? Lítum við svo á að það sé í mótun og að við